ZÜRKĀNÎ, Abdülbâkī b. Yûsuf
(عبد الباقي بن يوسف الزرقاني)
Ebû Muhammed Abdülbâkī b. Yûsuf b. Ahmed ez-Zürkānî el-Vefâî
(ö. 1099/1688)
Mâlikî fakihi.
1020 (1611) yılında Kahire’de doğdu ve orada yetişti. Aslen Aşağı Mısır’daki Menûfiye vilâyetinin Zürkān köyünden ve âlimleriyle meşhur bir ailedendir. İlk eğitimini tamamlayıp uzun süre Nûreddin el-Üchûrî’den tahsil gördü. Diğer önemli hocaları arasında Yâsîn el-Hımsî, Nûreddin eş-Şebrâmellisî, hadis derslerine katıldığı Şemseddin el-Bâbilî, Burhâneddin İbrâhim el-Lekānî ve Ebü’l-Azâim Sultan b. Ahmed b. Selâme el-Mezzâhî el-Ezherî bulunmaktadır. Şâzeliyye’nin Vefâiyye kolunun şeyhi Muhammed b. Vefâ’ya intisap etti. Hocalarından icâzet aldıktan sonra Ezher Camii’nde ders vermeye başladı; öğrencileri arasında oğlu Muhammed ve Ahmed b. Guneym en-Nefrâvî, Ebû Abdullah Muhammed es-Saffâr el-Kayrevânî, İbn Hamza zikredilebilir. 24 Ramazan 1099 (23 Temmuz 1688) tarihinde Kahire’de vefat etti; mezarı Türbetülmücâvirîn’dedir. Fıkıh ilmindeki yetkinliği ve güzel konuşmasıyla, ayrıca ilmiyle amel eden biri olarak tanınan Zürkānî, Halîl b. İshak el-Cündî’nin el-Muħtaśar’ına şerh yazanlar içinde ayrı bir gelenek teşkil eden ve çoğu Üchûrî’nin öğrencileri olduklarından ona nisbetle "Ecâhire" diye anılan şârihler grubuna dahildir. Bu şerh geleneğinin ürünleri yazıldıkları dönemden itibaren Mısır Mâlikîliği’nin kaynak metinleri haline gelmiş, Mağrib Mâlikîleri de özellikle Zürkānî’nin şerhi üzerinden Ecâhire’ye eleştiriler yöneltmiştir.
Eserleri. 1. Şerĥu Muħtaśari Ħalîl (I-IV, Bulak 1303, 1310 [Bennânî’nin hâşiyesiyle birlikte]; Beyrut 1398/1978 [Ruhûnî’nin hâşiyesiyle birlikte]; nşr. Abdüsselâm Muhammed Emîn, Beyrut 2002 [Bennânî’nin hâşiyesiyle birlikte]). Şerhin kaynakları arasında önceki el-Muħtaśar şerhleri yanında Mâlikî mezhebinin önemli fıkıh eserleri de yer alır. Müellif, özellikle hocası Üchûrî’nin şerhini telhis ederek kaleme aldığı bu eserinin girişinde yararlandığı diğer şerhlerden de bahseder. Ecâhire geleneğine bağlı en yaygın şerh durumuna gelen bu eser üzerine çok sayıda hâşiye yazılmıştır. Bunun önemli sebeplerinden biri Mağribli Mâlikîler’in eserin içerdiği nakil ve tercihlere yönelik tenkitleridir. Mağrib ulemâsı bu şerhe büyük değer vermekle birlikte tek başına kaldıkları hususlarda gerek Üchûrî’nin gerekse Zürkānî gibi öğrencilerinin nakil ve tercihlerine mutlak şekilde güvenilemeyeceği, bunların incelenmesi gerektiği yönünde bir kanaat benimsemiştir. Bunda özellikle nazarî olarak, kaleme alınan kitaplardaki görüşlerle müteahhirîn döneminde uygulanması yaygınlaşan, mutlak veya mahallî amelin muteberliği kaidesinin yol açtığı farklılaşma da etkili olmuştur. Bilhassa İbn Sûde ve Bennânî’nin onayladıkları veya sükût ettikleri hususlarda Zürkānî’nin tercihlerinin muteber olduğu kabul edilir (M. İbrâhim Ali, s. 579-580). Şerhin ayrıntılı bir indeksi Küveyt Evkaf Bakanlığı tarafından eserin 1978 Beyrut baskısı esas alınarak hazırlanmıştır (Fihrisü Şerĥi’z-Zürķānî Ǿalâ Muħtaśari Ħalîl fi’l-fıķhi’l-Mâlikî, Küveyt 1407/1986). Hem Mısırlı hem Mağribli Mâlikîler’in çalışmalarına konu olan eserin önemli hâşiyeleri arasında şunlar sayılabilir: a) Ali b. Ahmed el-Adevî, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’z-Zürķānî Ǿalâ Muħtaśarı Ħalîl. Bu eser öğrencisi Bennânî’nin hâşiyesi kadar meşhur olmamıştır. b) Muhammed b. Hasan el-Bennânî, el-Fetĥu’r-rabbânî fî mâ źehele Ǿanhü’z-Zürķānî (Kahire 1303, 1310; nşr. Abdüsselâm Muhammed Emîn, Beyrut 2002). c) İbn Sûde et-Tâvüdî, ŦâliǾu’l-emânî Ǿalâ meŧâliǾi’z-Zürķānî (Fas 1300, 1307 [Cessûs’un ed-Dürrü’s-semîn’i ile birlikte]). d) Muhammed b. Ahmed er-Ruhûnî, Evđaĥu’l-mesâlik ve eshelü’l-merâķī ilâ sebki ibrîzi’ş-Şeyħ ǾAbdilbâķī
(I-VIII, Fas 1294; Bulak 1306-1307 [Kennûn’un hâşiyesiyle birlikte]; Beyrut 1398/1978). Hocası İbn Sûde ile Bennânî’nin hâşiyelerindeki ilâvelerle diğer bazı eserlerdeki faydalı yönleri birleştirmek ve bazı tashihler yapmak amacıyla bu eseri hazırlayan Ruhûnî, adı geçen her iki âlimin Zürkānî’ye yönelik bazı eleştirilerinin isabetli olmadığı kanaatindedir. Muhammed b. Medenî Kennûn (Cennûn) Ruhûnî’nin hâşiyesini ihtisar etmiş ve eser Evđaĥu’l-mesâlik ile birlikte basılmıştır. e) el-Emîrü’l-kebîr es-Sünbâvî, Ĥâşiye Ǿalâ şerĥi ǾAbdilbâķī ez-Zürķānî Ǿalâ Ħalîl. Mısır kütüphanelerinde birçok nüshası bulunmaktadır (Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1607). 2. el-Fevâǿidü’z-zekiyye fî ĥalli elfâži Muķaddimeti’l-Ǿİzziyye (Mebârikü’l-füyûżâti’l-ķudsiyye/Şerĥu’l-muķaddimeti’l-Ǿİzziyye) (Hasan el-İdvî’nin el-Feyżü’r-raĥmânî adlı hâşiyesiyle birlikte, Kahire 1281, 1299; Ali b. Ahmed el-Adevî’nin hâşiyesiyle birlikte, Bulak 1289, 1298, 1304; Kahire 1325). Ali b. Muhammed el-Menûfî’nin el-Muķaddimetü’l-Ǿİzziyye li’l-cemâǾati’l-Ezheriyye adıyla Mâlikî fıkhına dair yazdığı ilmihalin şerhi olup üzerine Adevî ve İdvî’nin yanı sıra Muhammed b. Abdürabbih el-Azîzî (İbnü’s-Sit), Muhammed b. Ahmed el-Harbetâvî el-Buhayrî ve el-Emîrü’l-kebîr es-Sünbâvî de birer hâşiye kaleme almıştır (Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 1173). 3. Şerĥu Muķaddimeti’l-ǾAşmâviyye (Câmiu’z-Zeytûne, nr. 115). Mâlikî fakihi Abdülbârî el-Aşmâvî’nin eserine yazılmış bir şerhtir (a.g.e., II, 1175). 4. Şerĥu’r-Risâle (Şerĥ Ǿalâ metni’r-Risâle). İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin er-Risâle’si üzerine kaleme alınmıştır (a.g.e., II, 956). 5. Ĥâşiye (Şerĥ) Ǿalâ şerĥi’l-Leķānî li-ħuŧbeti Muħtaśari’l-Ħalîl. Nâsırüddin el-Lekānî’ye ait eserin girişine yazdığı şerh üzerine bir hâşiyedir (Fas 1309; Dârülbeyzâ 2007). 6. en-Nefĥatu’r-Raĥmâniyye fî terâcimi’s-sâdâti’l-Vefâǿiyye (bk. bibl.). Zürkānî, bu eserinde Şâzeliyye tarikatının bir kolu olan, kendisinin de mensup olduğu Vefâiyye’nin şeyhlerini tanıtmakta, onların sözleri, eserleri ve menkıbelerinden bahsetmektedir. Bu eserlerin dışında bazı kaynaklarda, Zürkānî’nin kendisine sorulan sorulara verdiği cevaplardan oluşan Ecvibe Ǿalâ esǿile, nahivle ilgili Risâle fi’l-kelâm Ǿalâ iźâ ve Menâsikü’l-ĥac adlı eserleriyle “meşyeha” (sebet) türü bir eserinin bulunduğu kaydedilmektedir (Mahlûf, I, 304; Mv.AU, XI, 122).
BİBLİYOGRAFYA:
Abdülbâkī b. Yûsuf ez-Zürkānî, en-Nefĥatü’r-Raĥmâniyye fî terâcimi’s-sâdâti’l-Vefâǿiyye (nşr. Bessâm Muhammed Bârûd), Amman 1425/2004, s. 114-116; Muhammed b. Abdülbâkī el-Hanbelî, Meşyeħatü Ebi’l-Mevâhib el-Ĥanbelî (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız), Dımaşk-Beyrut 1410/1990, s. 81, 104; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, II, 211, 287; Kādirî, Neşrü’l-meŝânî, II, 355; a.mlf., İltiķāŧü’d-dürer (nşr. Hâşim el-Alevî el-Kāsımî), Beyrut 1403/1983, s. 238; Abdurrahman b. Hasan el-Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr (nşr. Abdürrahîm Abdurrahman Abdürrahîm), Kahire 1997-98, I, 123-124, 136; Ali Paşa Mübârek, el-Ħıŧaŧü’t-Tevfîķıyye, Kahire 1994, XI, 241-242; Muhammed el-Beşîr Zâfir el-Ezherî, el-Yevâķītü’ŝ-ŝemîne, Kahire 1325/1908, s. 238-239; Serkîs, MuǾcem, I, 955, 966; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 304-305; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 283; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 1152; İdrîs b. Mâhî el-İdrîsî el-Kaytûnî, MuǾcemü’l-maŧbûǾâti’l-Maġribiyye, Selâ 1988, s. 140; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1413/1993, I, 318-319, 320-321; M. İbrâhim Ali, Iśŧılâĥu’l-meźheb Ǿinde’l-Mâlikiyye, Dübey 1421/2000, tür.yer.; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, II, 956, 1173, 1175; III, 1601, 1606-1607; Hişâm Karîse, “Zürķānî, ǾAbdülbâķī b. Yûsuf”, Mv.AU, XI, 121-122.
Tuncay Başoğlu