ZÎVER PAŞA
(1794-1862)
Osmanlı devlet adamı, şair.
İstanbul Topkapı’da Merkez Efendi Dergâhı’nın karşısındaki evde doğdu. Asıl adı Ahmed Sâdık olup Enderûnî Hacı Hasan Ağazâde Defterhâne kâtibi Mehmed Sâdık Münif Efendi’nin oğludur. Hayatına dair kaynaklarda yer alan bilgiler genellikle, Âsâr-ı Zîver Paşa adlı divanının başına oğlu Yûsuf Bahâeddin Efendi tarafından eklenen tercüme-i hâlinden derlenmiştir. Henüz on yaşında iken babası ölünce o sırada Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi olan Seyyid Ali Nutkî Dede, Şeyh Galib’in sütoğlu olması ve babasının Mevlânâ muhipleri arasında yer alması dolayısıyla onu mânevî oğulluğa kabul etti.
Tahsilinin ardından Darphâne ve Defterhâne kalemlerinde yedi sekiz yıl çalıştı. Bu arada Fransızca öğrenmeye gayret etti. Mevlevîliği münasebetiyle Hâlet Efendi’nin yanında kâtiplik yaptı. Hâlet Efendi’nin sürgün edildiği Konya’ya, onun idam edilmesi üzerine de Balıkesir’e gönderildi. Daha sonra affedilerek İstanbul’a döndü. İzmir’de yabancı tüccarlara tahsis edilen gümrük nâzırlığına ve ardından Aydın mütesellimliğine tayin edildi. Daha sonra İstanbul’a gelip Rumeli Seraskeri Ağa Hüseyin Paşa’nın kâtiplik hizmetine girdi (1825). Bu esnada Şumnu ordugâhında bulundu; kendisine hâcegânlık rütbesi verildi. Hüseyin Paşa’nın azledilmesiyle İstanbul’da ipek nâzırı Ömer Lutfi Efendi’nin kâtipliğine getirildi. Ardından tersane eminliği, evkaf ve darphâne nâzırlığı, Meclis-i Âlî-i Tanzîmat ve Meclis-i Vâlâ üyeliği, Rumeli defterdarlığı, emlâk-i hümâyun fabrikaları, tersane, Mekteb-i Tıbbiyye nâzırlığı ile diğer bazı memuriyetlerde bulundu (Âsâr-ı Zîver, “Tercüme-i Hal”, s. 2-3; İbnülemin, s. 2042-2043). Fatma Sultan’ın kethüdâlığını yaptığı sırada Mustafa Şerîfî Paşa’nın vefatı üzerine, talipler arasında çekilen kurada kazanarak vezâret rütbesiyle çok arzu ettiği Harem-i şerif meşihatına memur edildi (1861). Bir yıl kadar bu görevde kalan Zîver Paşa 14 Zilhicce 1278’de (12 Haziran 1862) vefat etti ve Cennetü’l-bakī‘de Hz. Osman’ın kabrinin civarında defnedildi. Oğlu Yûsuf Bahâeddin Efendi babasının mektup ve şiirlerini bir araya getirip yayımlamıştır. Diğer oğlu Selâhaddin Bey, Âlî Paşa’nın damadı idi.
Zîver Paşa çok merhametli, güler yüzlü ve nüktedan bir zattı. Maddî imkânları fazla olmamakla birlikte fakirleri ve kimsesizleri korurdu. Zengin sayılabilecek bir kitaplığı bulunduğu, okuma ve araştırma merakıyla misafirliğe gittiği yere bile yanında birkaç kitap götürdüğü bilinmektedir.
Mevlevî muhitinde yetişen Zîver Paşa’nın mûsikiye kabiliyeti olduğu ve besteler yaptığı zikredilmektedir (Öztuna, II, 529). Döneminin başarılı şairlerinden olup divan şiirinin inceliklerini ve sanat anlayışını şiirlerine aksettirmiştir, bunun yanında tarih düşürmede de usta idi. II. Mahmud ve Abdülmecid devirlerinde yapılan birçok binadaki (meselâ Gurebâ Hastahanesi, Galata Mevlevîhânesi, Hırka-i Şerîf Camii, Merkez Efendi Külliyesi, Yenikapı Mevlevîhânesi) tarih manzumeleri ona aittir. II. Mahmud’un ve Abdülmecid’in ihsanlarına nâil olmuştur. 1272’de (1855-56), Şeyhülislâm Ârif Hikmet Beyefendi Medine’de inşasını tamamladığı kütüphanesine konmak üzere kendisinden şiirlerini isteyince Zîver Paşa divanının iki nüshasından birini ona göndermiştir. Ardından yazdığı, bir divan teşkil edecek miktardaki şiir
ve tarihlerinin Cağaloğlu’ndaki evinin 1865 Hocapaşa yangınında kaybolduğu söylenmişse de (Âsâr-ı Zîver, s. 4, 7; İbnülemin, s. 2043) bunlar daha sonra bulunmuştur.
Eserleri. 1. Âsâr-ı Zîver Paşa (Bursa 1313). Zîver Paşa’nın divanı olup sonunda “Münşeât” başlığı altında çeşitli vesilelerle yazdığı mensur tebrik ve mektupları da yer almaktadır. Divanın baş tarafında on iki na‘t, iki mi‘râciyye ve çeşitli methiyeler, ayrıca çok sayıda tarih manzumesi ve kıta; sonunda Nâbî, Şeyh Galib ve Fehim gibi şairlere tahmîs ve tesdîsler bulunmaktadır. Bilhassa Şeyh Galib’e olan methiyeleri ve onun şiirlerine yaptığı taştîr ve tahmîsler önemli sayılmaktadır (bk. bibl.). 2. Zeyl-i Âsâr-ı Zîver Paşa (İstanbul 1314). 1851 yılından vefatına kadar yazdığı şiirlerden meydana gelen bu eser de Yûsuf Bahâeddin Efendi tarafından yayımlanmıştır. Girişteki “İfâde-i Mahsûsa”da Bahâeddin Efendi, Hocapaşa yangınında kaybolan şiirlerin ikinci bir nüshasının bulunduğunu, bunun Alipaşazâde Ali Fuad Bey’in terekesinin satışı sırasında adını vermediği ve “peder-i mânevîmiz makamında” dediği bir zat tarafından satın alınarak kendisine hediye edildiğini belirtmektedir. Zîver Paşa’nın bunun dışında 1860’ta görülen kuyruklu yıldızla ilgili bir risâlesinin olduğu bildirilmektedir (Âsâr-ı Zîver, s. 5; İbnülemin, s. 2044). Her iki divan Mehmet Arslan tarafından Zîver Paşa: Dîvân ve Münşe’ât adıyla neşredilmiş, neşrin baş tarafına Zîver Paşa ve divanları hakkında genişçe bilgi eklenmiştir. Buna göre eserde kırk dokuz kaside, 360 gazel, şarkılar, müseddesler, tarihler, muhammesler, terkibibendler, terciibendler yer almaktadır. Bu yayında şiirler mürettep divan şeklinde sıralanmıştır.
Ahmet Yılmaz, Zîver Paşa’ya dair bir makalesinde ona bir “Hamsinâme” nisbet etmiş, “başı ve sonu yırtılmış eski bir kitapta yer alan” ifadesiyle “Zîver Efendi” imzalı “Hamsinâme”yi ve ona yapılan iki zeyli de yayımlamıştır (bk. bibl.). Ancak hamsinâme Trabzon’a hiç gitmemiş olan Zîver Paşa’ya değil uzun süre Trabzon’da yaşayan ve 1879’da vefat eden Mehmed Zîver Efendi’ye aittir. Nitekim bu şiirler Hamâmîzâde İhsan’a ait Hamsinâme’de (s. 82-86) ve İbnülemin Mahmud Kemal’in Son Asır Türk Şairleri’nde (s. 2054-2055) zaten yer almaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Zîver Paşa, Âsâr-ı Zîver: Dîvan ve Münşeât (nşr. Yusuf Bahaeddin), Bursa 1313, neşredenin girişi, s. 2-8; a.mlf., Zeyl-i Âsâr-ı Zîver Paşa (nşr. Yusuf Bahaeddin), İstanbul 1314, s. 2-3; a.mlf., Ahmet Sadık Zîver Paşa Divanı (haz. Suzan Ay, yüksek lisans tezi, 1999), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; a.mlf., Dîvan ve Münşeât (haz. Mehmet Arslan), Sivas 2009; Fatîn, Tezkire, s. 170-172; Sicill-i Osmânî, II, 437-439; Lutfî, Târih, X, 24, 51, 75, 94; Osmanlı Müellifleri, II, 220; Hamâmîzâde İhsan, Hamsinâme, İstanbul 1928, s. 82-86, 131-132; a.e. (haz. Burhan Sayılır-Murat Babuçoğlu), Ankara 2007, s. 95-101, 147-148; İbnülemin, Son Asır Türk Şairleri, s. 2042-2046, 2053-2055; Vasfi Mahir Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1970, s. 602-603; N. Açık, “Zîver Paşa”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Ankara 2007, VIII, 734-735; Ahmet Yılmaz, “Zîver Ahmed Sadık Paşa Hamsi Gazeli, Zeyli ve Tahmîsi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 8, Konya 2000, s. 107-113; Öztuna, TMA, II, 529-530; “Ziver Ahmed Sadık Paşa”, TDEA, VIII, 659.
Hasan Aksoy