ZÎC-i ULUĞ BEY
Matematikçi ve astronom Uluğ Bey’in (ö. 853/1449) kurduğu rasathânede gerçekleştirilen gözlemlerin sonuçlarının toplandığı eser.
Türkistan için parlak bir devir sayılan XV. yüzyılda ilmî faaliyetler Timur’un gayretleriyle yoğunlaşmış, başşehir Semerkant, özellikle Timur’un torunu Uluğ Bey’in çabaları ile bir bilim ve kültür merkezi haline gelmiştir. Devlet adamlığı yanında çağını aşmış bir bilim adamı olan Uluğ Bey bilhassa astronomi ve matematiğe ilgi göstermiş, bu alanlardaki çalışmalarıyla üne kavuşmuştur. Hükümdarlığı sırasında kurduğu Semerkant Medresesi ve Semerkant Rasathânesi bilim tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Semerkant Rasathânesi o zamana kadar görülmemiş bir ilim kurumu hüviyetine sahipti. Uzun süre faaliyet gösteren bu gözlemevinde Gıyâseddin Cemşîd el-Kâşî, Kadızâde-i Rûmî ve Ali Kuşçu gibi önemli bilim adamları yöneticilik yapmış, çeşitli araştırmalar gerçekleştirmiştir (bk. SEMERKANT RASATHÂNESİ). İslâm dünyasının en önemli rasathânesi olan bu kurumda yapılan gözlemler ve araştırmaların sonuçları adı geçen üç bilgin tarafından hazırlanan Zîc-i Uluġ Bey (Zîc-i Gürgânî, Zîc-i Ħâķānî, Zîc-i Cedîd-i Sulŧânî) adlı eserde toplanmıştır. Farsça yazılan bu zîc daha sonra Arapça’ya ve Türkçe’ye çevrilmiştir. T. R. Kari-Niazov zîcin aslının Tacik dilinde yazıldığını söyler (DSB, XIII, 536). Yazılış tarihi kesin şekilde belli olmamakla birlikte 1437-1440 yılları arasında hazırlandığı kabul edilmekte, XVI. yüzyıl astronomi âlimlerinden Abdülmün‘im el-Âmilî ise 842’de (1438) tamamlandığını belirtmektedir (Sayılı, s. 272).
Zîc-i Uluġ Bey dört kitaptan oluşmakta ve trigonometrik, astronomik, coğrafî ve astrolojik tablolar içermektedir. Birinci kitap takvim ve kronolojiye ayrılmış olup burada hicrî, Yezdicerd, Selevkî, melikî ve Çin-Uygur takvimleri hakkında bilgi verilir. İkinci kitapta pratik ve küresel astronomiye ilişkin bilgiler yer alır. Bu kitap sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjant tablolarını içeren trigonometrik fonksiyonları, gök küresi üzerinde bulunan ekvator, ekliptik ve ufuk koordinatlarını, muhtelif coğrafî koordinatları ve kıble yönü tayinini ihtiva eder. Üçüncü kitap gezegenler ve yıldızlar hakkındadır; güneş, ay ve gezegenlerin hareketlerine, güneş ve ayın yerden uzaklığına, güneş, ay ve gezegenlerin görünen hareketlerine ayrılmıştır. Burada yer alan yıldız katalogu 1018 yıldız içermektedir. Dördüncü kitap astrolojiyle ilgilidir.
Zîcde bulunan trigonometrik tablolarda sin 1°’nin hesabı için iki yöntem kullanılmıştır; bunlardan biri Uluğ Bey’e, diğeri de Gıyâseddin Cemşîd el-Kâşî’ye aittir; her iki yöntem de üçüncü dereceden denklem çözümüne dayanır. Kullanılan denklem ×3 + a× + b = 0 denklemidir. Burada × = sin 1°’dir. Bu metotla sin 1°, × = sin 1° = 0,017452406437283571 olarak bulunmuştur. Ayrıca trigonometrik tablolarda her derece için 45°’ye kadar sinüs ve tanjant, 45°’den 90°’ye kadar her beş derece için sinüs ve tanjant değerleri yer alır. Verilen değerler bugünkü gerçek değerlere çok yakındır. Meselâ 20°, 23° ve 26°’nin sinüsleri karşılaştırılırsa şu tablodaki sonuçlar ortaya çıkar:
Zîc-i Uluġ Bey’de Gerçek Değer
Yer Alan Değer
0° 0,342020142 0,342020143
3° 0,390731129 0,390731128
6° 0,438371147 0,438371147
Küresel astronomi bilgilerini içeren tablolarda d1(q) (el-meylü’l-cüz’iyyü’l-evvel, birinci cüz’î eğim; ekvatorun kutuplarından geçen büyük daireden ekvatorla ekliptik arasında olan yaylar) ve d2(q) (el-meylü’l-cüz’iyyü’s-sânî, ikinci cüz’î eğim; ekliptiğin kutuplarından geçen büyük daireden ekvatorla ekliptiğin arasında olan yaylar) değerleri verilmiştir.
Uluğ Bey zamanında bilinen beş gezegenin yıllık hareket değerleri yine günümüz değerlerine çok yakındır.
Gezegenler Zîc-i Uluġ Bey’de Gerçek Değer
Yer Alan Değer
Satürn 12° 13' 39" 12° 13' 36"
Jüpiter 30° 20' 34" 30° 20' 31"
Mars 191° 17' 15" 191° 17' 10"
Venüs 224° 17' 32" 224° 17' 30"
Merkür 53° 43' 13" 53° 43' 3"
240 şehrin enlem ve boylamlarına tablo halinde yer verilen Zîc-i Uluġ Bey’de gökyüzünün güney yarı küresinde bulunan kırk sekiz takımyıldız ele alınmış, bu takımyıldızlar içinde yer alan 1018 yıldızın ekliptik koordinatları (β, λ) verilmiştir. Yıllık presesyon değeri ise 51,4¹¹ olarak hesaplanmıştır, gerçek değer 50,27¹¹’dir.
XVII. yüzyıla kadar hazırlanan astronomi kataloglarının en mükemmeli olan Zîc-i Uluġ Bey bu yüzyıla kadar konumsal astronominin temel kitabı olarak kullanılmıştır. Greenwich Gözlemevi’nin kurucusu Flamsteed, sabit yıldızlar katalogunu hazırlarken (Historia Coelestis Britanica, London 1725) Batlamyus ve Tycho Brahe’nin yanı sıra Uluğ Bey’in yıldız katalogundan da yararlanmıştır. Flamsteed’in bu katalogunu Newton da kullanmıştır. M. Shevchenko, Uluğ Bey’in yıldız katalogunun
bir analizini yapmış ve hata oranını enlemde ± 20ı, boylamda ise ± 17ı olarak bulmuştur. Batlamyus’un yıldız katalogunda hata oranı enlemde ± 21ı, boylamda da ± 17ı’dır (Journal for the History of Astronomy, XXI/2 [1990], s. 187-201).
XV-XVIII. yüzyıllar arasında Osmanlı Devleti’nde resmen kullanılan bu zîc üzerine birçok şerh, ıslah/tashih, teshîl, ihtisar ve tercüme çalışması yapılmıştır. Ali Kuşçu, Kemâleddin Mes‘ûd b. Hüseyin eş-Şirvânî, Mîrim Çelebi, Nizâmeddin el-Bircendî, İbnü’l-Keyyâl diye bilinen Abdüllatîf b. İbrâhim ed-Dımaşkī zîci şerhetmiştir. Muhammed b. Ebü’l-Feth es-Sûfî Teshîlü Zîci Uluġ Bey’de, Rıdvân el-Felekî ez-Zîcü’l-müfîd Ǿalâ uśûli’r-raśadi’l-cedîdi’s-Semerķandî ile diğer bazı eserlerinde Semerkant boylamını esas alan Uluğ Bey’in zîcini Kahire ve “Sancaktar” lakabıyla tanınan Tunuslu âlim Muhammed b. Muhammed de Muħtaśarü’z-Zîci’l-cedîdi’s-sulŧânî’de Tunus boylamına göre uyarlayıp yeniden düzenlemiştir. Mürekkepçizâde Mehmed Şerif ve Durakpaşazâde İbrâhim b. Saîd esere birer Türkçe teshîl yazmış, Takıyyüddin er-Râsıd, Sidretü Müntehe’l-efkâr’ı bu zîci tashih ve ikmal amacıyla kaleme almıştır. Tunuslu âlim Hüseyin Kas‘a b. Muhammed el-Hanefî’nin Ġunyetü’ŧ-ŧâlib fî taķvîmi’l-kevâkib’i bir muhtasar olmakla birlikte eserden faydalanmayı kolaylaştırmak için yazılmış bir teshîl mahiyetindedir. Zîc-i Uluġ Bey bu çalışmalardan başka XVI. yüzyılda Muhammed b. Ebü’l-Feth es-Sûfî’nin talebesi Yahyâ b. Ali el-Rifâî el-Acemî tarafından Arapça’ya, XVII. yüzyılda Abdurrahman b. Osman tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Abbas Vesim Efendi de Nehcü’l-bulûġ fî şerĥi Zîci Uluġ’da eseri Türkçe şerh ve tercüme etmiştir (eser üzerine yapılan diğer çalışmalar için bk. Aydüz, sy. 25 [2003], s. 147-159).
Bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde kayıtlı olan (nr. 4612) Zîc-i Uluġ Bey’de (diğer nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 275-276; Suppl., II, 298) yer alan doksan sekiz yıldızın enlem ve boylamları (Quibus Accesserunt, Insigniorum Aliquot Stellarum Longitudines, et Latitudines, Ex Astronomicis Observationibus Ulug Beigi, Tamerlani Magni Nepotis, Oxford 1648), kronolojiye ilişkin bölümü (Epochae Celebriores, Astronomis, Historicis, Chronologis, Chataiorum, Syro-Graecorum Arabum, Persarum, Chorasmiorum Usitatae [Arabice et Latine]: Ex Traditione Ulugi Beigi; eas Primus Publicavit, Recensuit, et Commentarius Illustravit Johannes Gravius, London 1650) ve coğrafî tablolar kısmı (Binae Tabulae Geographicae, una Nassir Eddini Persae, altera Vlug Beigi Tatari: Opera et Studio J. Gravii, Leyden 1648; London 1652) Johannes Gravius tarafından neşredilmiştir. Thomas Hyde zîcin yıldız katalogu kısmını, 1018 yıldızın Farsça ve Latince adlarıyla birlikte (Tabulae Longitudinis et Latitudinis Stellarum Fixarum, ex Observatione Ulugh Beghi, Tamerlanis Magni Nepotis, Regionum Ultra Citraque Gjihun [i. Oxum] Principis Potentissimi, Oxford 1665) yayımlamış, Gregory Sharpe da Hyde’in eserini gözden geçirip düzeltmeler yaparak tekrar neşretmiştir (Syntagma dissertationum quas olim auctor doctissimus Thomas Hyde, Oxford 1767). Johannes Hevelius, Uluğ Bey’in zîcini kendi zamanında bilinen Batlamyus, Tycho Brahe, Giambattista Riccioli, IV. Wilhelm gibi bilginlerin yıldız tablolarıyla karşılaştırmıştır (Prodromus Astronomiae, Danzig 1690). L. Sédillot eserin ilk bölümünü Fransızca tercümesiyle birlikte (Prolégomènes des tables astronomiques d’Oloug-Beg, traduction et commentaire, I-II, Paris 1847-1853), Edward Ball-Knobel de yıldız katalogunu yayımlamıştır (Ulugh Beg’s catalogue of stars, Washington, D.C. 1917). Zîci A. A. Ahmedov ve Mahmud Salahidinoviç Rusça’ya (Zidzh: Novye Guraganovy Astronomicheskie Tablitsy, Taşkent 1994), Atilla Bir-Mustafa Kaçar Türkçe’ye (Uluğ Bey’in Astronomi Cetvelleri: Zic-i Uluğ Bey, I-II, Ankara 2012) çevirmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Uluğ Bey’in Astronomi Cetvelleri: Zici Uluğ Bey (trc. Atilla Bir-Mustafa Kaçar), Ankara 2012, I-II; Ulugh Beg’s Catalogue of Stars (nşr. E. Ball Knobel), Washington 1917; Brockelmann, GAL, II, 275-276; Suppl., II, 298; T. N. Kari-Niazov, “Ulugh Beg”, DSB, XIII, 535-537; Yavuz Unat, Ali Kuşçu’nun Risâlat al-Fathiyya Adlı Eserinin, Gök Küreleri Üzerine Olan Dördüncü ve Beşinci Makaleleri Üzerine Bir Çalışma (yüksek lisans tezi, 1990), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; R. Marcello, “Possible Astrophysical Use of the Ulug Beg’s Observations”, Uluğ Bey ve Çevresi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (haz. Songül Boybeyi), Ankara 1996, s. 253-268; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, s. CXV-CXVII; Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1988, s. 260-289; M. Shevchenko, “An Analysis of Errors in the Star Catalogues of Ptolemy and Ulugh Beg”, Journal for the History of Astronomy, XXI/2, Cambridge 1990, s. 187-201; K. Krisciunas, “The Legacy of Ulugh Beg”, AACAR Bulletin, V/1, Amherst-Massachussetts 1992, s. 3-6; a.mlf., “A More Complete Analysis of the Errors in Ulugh Beg’s Star Catalogue”, a.e., XXIV/4 (1993), s. 269-280; Salim Aydüz, “Uluğ Bey Zici’nin Osmanlı Astronomi Çalışmalarındaki Yeri ve Önemi”, Bilig, sy. 25, Ankara 2003, s. 139-170; Yuri Bregel, “Ulugh-Beg”, Dictionary of the Middle Ages (ed. J. R. Strayes), New York 1989, XII, 256-257.
Yavuz Unat