ZEYYÂT, Habîb

(حبيب الزيّات)

Habîb b. Nikola b. İlyâs ez-Zeyyât ed-Dımaşkī

(1871-1954)

Suriyeli tarihçi ve araştırmacı.

5 Aralık 1871’de Şam’da doğdu. Rum Katolik cemaatine mensup köklü ailesi kilise hizmetinde önemli rol oynamaktaydı. Öğrenimini Şam’da tamamladı. Tarihe olan merakından dolayı eğitimi esnasında Şam Zâhiriyye Kütüphanesi’ndeki yazmalar üzerinde çalışarak kendini bu alanda geliştirdi. Bir müddet Şam’da Osmanlı Bankası’n-da çalıştı. Ardından istifa ederek İskenderiye’ye yerleşti ve kardeşiyle birlikte ticarete başladı. I. Dünya Savaşı esnasında bir süre İspanya’da yaşadı. Geçimini temin edecek bir gelire sahip olduktan sonra ticareti bırakıp kendini ilmî çalışmalara verdi. Özellikle tarih alanında inceleme ve araştırmalar yaptı. Suriye’de Zâhiriyye, Sîdnâyâ, Ma‘lûle ve Yebrûd ile Avrupa’da Paris, Londra, Berlin, Viyana, Escurial, Vatikan gibi nâdir el yazmalarının bulunduğu kütüphanelerde incelemelerde bulundu. Bu sırada pek çok el yazması ve basılı kitap toplayarak kendi kütüphanesini oluşturdu. Fransız bir hanımla evlenip Nice şehrine yerleşti ve araştırmalarına burada devam etti. II. Dünya Savaşı’nın ardından malî durumu bozulunca Şam’a döndü. Burada vaktinin büyük kısmını Zâhiriyye ve Fransız Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü kütüphanelerinde inceleme yapmakla geçirdi. 14 Ocak 1954 tarihinde Nice’te öldü.

Çalışmalarını daha çok mensup olduğu Doğu hıristiyanlarının tarihi ve kültürü üzerine yoğunlaştıran Zeyyât müslüman tarihçilerin kaleme aldığı ilk elden kaynakları kullanmış, bu sebeple Doğu hıristiyanlarıyla ilgili çok önemli eserler ortaya koymuştur. İslâm fetihleriyle Memlükler’in yıkılışına kadar olan zaman diliminde ve özellikle Abbâsîler döneminde Doğu hıristiyanlarının tarihini incelemiştir. Araştırmalarında müslüman edip, tarihçi ve şairlerin hıristiyanlarla ilgili rivayetlerini eserlerinde temel kabul etmiş, Doğu hıristiyanlarının tarihi ve kültürüyle alâkalı pek çok karanlık noktayı aydınlatmış, eserleri


şarkiyatçılar tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. Makaleleri genelde el-Meşriķ dergisinde yayımlanmış, bazı makaleleri el-Meserre (Harîsa) ve el-Kitâb (Kahire) adlı dergilerde neşredilmiştir. Bu arada telif eserlerinin yanı sıra pek çok tahkik yapmıştır.

Eserleri. 1. Ħazâǿinü’l-kütüb fî Dımaşķ ve đavâĥîhâ (I-IV, Kahire 1902; Dımaşk 1982). Müellif Şam ve çevresindeki Sîdnâyâ, Ma‘lûle ve Yebrûd’daki kütüphaneleri incelediği bu eserine Zâhiriyye Kütüphanesi’nde mevcut kitapların bir listesini de eklemiştir. 2. Ħabâya’z-zevâyâ min târîħi Sîdnâyâ (Harîsa 1351/1932; Trablus 1982). Zeyyât, Vatikan’daki çalışmaları esnasında kaleme aldığı bu eserinde, Kudüs’ü ziyaret eden hıristiyan hacıların önemli uğrak yerlerinden olan ve kutsal kabul edilen tarihî kiliselerle manastırların yer aldığı Şam’ın kuzeyindeki Sîdnâyâ şehrinin tarihini incelemiştir. 3. eś-Śalîb fi’l-İslâm (Harîsa 1357/1938; Cunye 2005). Hıristiyanlık’ta haçın ortaya çıkışı ve tarihi üzerine yapılmış önemli bir çalışmadır. 4. el-Ħızânetü’ş-şarķıyye, ebĥâŝ ve emâlî fî târîħi’ş-Şarķ ve âdâbihî (I-IV, Beyrut 1355-1368/1936-1948; Trablus 1999). Eserde müellifin el-Meşriķ dergisinde çıkan makaleleri bir araya getirilmiştir. Bu makalelerden bazıları şunlardır: “eş-Śayrâfe fi’l-İslâm ve iflâsuhüm min ilĥâĥi’n-nâsi fî aħźi emvâlihim” (XXXV/4 [1935], s. 491-496); “Fennü’ŧ-ŧabħ ve ışlâĥi’ŧ-ŧaǾâm fi’l-İslâm” (XLI/1 [1947], s. 1-26); “el-Cevâlî ev cizyetü rüǿûsi’n-naşârâ fi’l-İslâm” (XLI/2 [1947], s. 145-156); “Ĥaşâǿişu BaǾlebek ķadîmen fi’ş-şınâǾa ve’z-zirâǾa” (XLI/2 [1947], s. 157-170); “el-Varâķa ve’l-varrâķūn fi’l-İslâm” (XLI/3 [1947], s. 305-350); “el-Esmâǿ ve’l-künâ ve’l-elķābü’n-naşrâniyye fi’l-İslâm” (XLII/1 [1948], s. 1-21); “et-TeşeyyüǾ li-MuǾâviye fî Ǿahdi’l-ǾAbbâsiyyîn” (XLII/1 [1948], s. 28-38); “Târîħu ķuđâti’l-Endelüs li-Ebi’l-Ĥasan en-Nübâhî neşerehû Levi-Provençal” (XLII/3 [1948], s. 461-474); “Raķşu’l-ķuđât ve’l-vüzerâǿ ve’l-ümerâǿ ve lehvühüm fî mecâlisihim ve ħalvetihim” (XLIII/3 [1949], s. 503-511); “MuǾcemü’l-merâkib ve’s-süfün fi’l-İslâm” (XLIII/3 [1949], s. 321-364); “Śuĥufü’l-kitâbe ve şınâǾatü’l-varaķ fi’l-İslâm” (XLVIII/1 [1954], s. 1-30; XLVIII/3 [1954], s. 458-498; XLVIII/4 [1954], s. 625-653); “el-Merǿetü’l-ġulâmiyye fi’l-İslâm” (L/2 [1956], s. 153-192); “el-Liĥâ fi’l-İslâm” (L/6 [1956], s. 722-738; LII/6 [1958], s. 678-695; LIII/4-5 [1959], s. 551-556); “Luġatü’l-ĥađâre fi’l-İslâm” (LXIII/4-5 [1969], s. 423-542). 5. ed-Diyârâtü’n-Naśrâniyye fi’l-İslâm (Dımaşk 1357/1938; Beyrut 1999). Eserin ilk bölümünde genel olarak manastırlar, ikinci bölümde de Şam ve çevresindeki manastırlar anlatılır. 6. er-Rûm el-Melkiyyûn fi’l-İslâm (Harîsa 1373/1953). Melkâiyye mezhebinin ortaya çıkışı ve tarihiyle ilgilidir. 7. el-Varâķa ve śınâǾatü’l-kitâbe ve muǾcemü’s-süfün (haz. Gāde Yûsuf Hûrî, Beyrut 1992). Müellifin yine el-Meşriķ dergisinde çıkan, kâğıt ve kitap üretimiyle istinsahı ve malzemelerine dair iki makalesiyle gemi isimleri ve çeşitlerine dair bir makalesinden oluşur. 8. Simâtü Ehli’l-kitâb fi’l-muśannefâti’l-ǾArabiyye (Beyrut 1992). İslâm dünyasında yaşayan hıristiyan ve yahudilerin giysileri, takıları, resim ve ikonaları, künye ve lakapları, ibadethaneleri, fırkaları ile ödedikleri vergilerin ele alındığı bu eser de önce el-Meşriķ dergisinde yayımlanmıştır (XLIII [1949], s. 225-247). 9. el-Merǿe fi’l-Câhiliyye (Kahire 1317/1898). 10. el-Cemâl fî Dımaşķ ve şühûdühû Ǿinde’l-Ġarbiyyîn (Beyrut 1370/1950).

Zeyyât’ın el-Meşriķ dergisinde tanıtıp bazı parçalarını neşrettiği eski metinler arasında Şemseddin İbn Tolun’un Đarbü’l-hûŧa Ǿalâ cemîǾi’l-Ġūta, İzzeddin İbn Şeddâd’ın ed-Dürrü’l-münteħab, İbnü’l-Adîm’in Teźkire, İbnü’l-Mibred’in Kitâbü’l-Ĥisbe, Nüzhetü’r-rifâķ, Ebû Ali et-Tenûhî’nin Nişvârü’l-muĥâđara, Makrîzî’nin el-Muķaffâ adlı eseriyle Muhammed b. İbrâhim el-Cezerî’nin Târîħu ĥavâdiŝi’z-zamân ve enbâǿih ve vefeyâti’l-ekâbir ve’l-aǾyân min ebnâǿih adlı bugüne kısmen ulaşan eserinin Paris Bibliothèque Nationale’deki nüshası bulunmaktadır. Müellif, Saîd b. Bıtrîk’in et-Târîħu’l-mecmûǾunu L. Şeyho ve B. Carra de Vaux ile birlikte neşretmiştir (Eutychii Patriarchae Alexandrini Annales, I-II, Paris 1906-1909; Beyrut 1906-1909).

BİBLİYOGRAFYA:

Serkîs, MuǾcem, I, 993-994; Ziriklî, el-AǾlâm, II, 167; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 526; İskender Lûkā, el-Ĥareketü’l-edebiyye fî Dımaşķ: 1800-1918, Dımaşk 1976, s. 62, 99, 234; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 423-424; Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meśâdirü’d-dirâsâti’l-edebiyye, Beyrut 1983, II, 437-439; Abdülkādir Ayyâş, MuǾcemü’l-müǿellifîne’s-Sûriyyîn fi’l-ķarni’l-Ǿişrîn, Dımaşk 1405/1985, s. 231-232; Habîb Süyûfî, “Ĥabîb Zeyyât (1871-1954)” (Habîb Zeyyât, Simâtü Ehli’l-kitâb fi’l-muśannefâti’l-ǾArabiyye, nşr. Gāde Yûsuf Hûrî içinde), Beyrut 1992, s. 139-144 (el-Meserre, XL, Harîsa/Lübnan 1954, s. 216-222’den naklen); Îsâ Fettûh, Min aǾlâmi’l-edebi’l-ǾArabiyyi’l-ĥadîŝ, Dımaşk 1994, s. 62-67; a.mlf., “ez-Zeyyât (Habîb)”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2004, X, 462-463; a.mlf., “ez-Zeyyât, Ĥabîb b. Nikola”, Mv.AU, XI, 367-370.

Bedrettin Aytaç