ZEYD b. HATTÂB
(زيد بن الخطّاب)
Ebû Abdirrahmân Zeyd b. el-Hattâb b. Nüfeyl el-Kureşî el-Adevî
(ö. 12/633)
Hz. Ömer’in kardeşi, sahâbî.
Hz. Ömer’in baba bir kardeşi olup annesi Benî Esed kabilesinden Esmâ bint Vehb’dir. Zeyd, Ömer’den büyüktür ve İslâm’ı da ondan önce kabul etmiştir. Medine’ye ilk hicret edenler arasında yer aldı; Resûl-i Ekrem kendisini ensardan Ma‘n b. Adî el-Aclânî ile kardeş ilân etti. Bedir, Uhud, Hendek gazveleriyle diğer bütün savaşlara katıldı; Hudeybiye’de yapılan Bey‘atürrıdvân’da bulundu. Çok uzun boylu ve cesur bir kişi olan Zeyd, Uhud Gazvesi’n-de Ömer’in ısrarla verdiği zırhı önce giydi, ardından, “Senin arzu ettiğin şehitliği ben de istiyorum” diyerek zırhı çıkardı ve onun gibi zırhsız savaştı (İbn Sa‘d, III, 378).
Hz. Ebû Bekir devrinde irtidad eden Müseylime üzerine Hâlid b. Velîd kumandasında gönderilen ordu içinde Yemâme Savaşı’na katıldı. Çarpışmalarda gösterdiği büyük gayret savaşın seyrini değiştirdi. Müseylime’nin yakınına kadar giderek en yakın adamı olan Reccâl’i öldürdü. Reccâl daha önce müslüman olup hicret etmiş, ardından irtidad ederek Müseylime’nin yanına gitmiş, Resûl-i Ekrem’in, “Peygamberlikte Müseylime bana ortaktır” dediği şeklinde yalanlar uydurmuş ve insanları Müseylime’nin çevresinde toplamaya çalışmıştır. Yemâme’de İslâm sancağını taşıyan Zeyd, müslüman ordusunun bozulmaya yüz tutup savaş meydanını terketmeye başladığını görünce düşman saflarına daldı ve şehid oluncaya kadar çarpıştı (Rebîülevvel 12/Mayıs-Haziran 633). Onun şehâdetine çok üzülen Hz. Ömer sonraları, “Sabâ rüzgârı her estikçe Zeyd’in kokusunu alıyorum” diyerek ona olan hasretini dile getirir, “Allah kardeşim Zeyd’e rahmet etsin; o iki güzellikte de beni geçti; hem benden önce müslüman oldu hem de benden önce şehid düştü” derdi (Zehebî, I, 298).
Buhârî ve Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’lerinde Zeyd’den, yeğeni Abdullah b. Ömer tarikiyle evlerde yaşayan zararsız yılanların öldürülmesini meneden bir hadis nakledilmiştir (Buhârî, “Bedǿü’l-ħalķ”, 14; Müslim, “Selâm”, 128-130). Ahmed b. Hanbel el-Müsned’ine Abdurrahman b. Zeyd’in babasından rivayet ettiği, kölelerin hukukuna özen gösterilmesini tavsiye eden bir hadis almıştır (IV, 36). Zeyd’in kızı Esmâ’nın da temel hadis kaynaklarında rivayetleri vardır. Muhadram sahâbî ve şair Mütemmim b. Nüveyre, Hz. Ömer ve Zeyd hakkında mersiyeler yazmıştır. Zeyd’in XVIII. yüzyılın ortalarına kadar ayakta duran türbesi hac kafileleri tarafından ziyaret edilirdi.
BİBLİYOGRAFYA:
Müsned, IV, 36; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, III, 376-378; İbn Kāni‘, MuǾcemü’ś-śaĥâbe (nşr. Halil İbrahim Kutlay), Mekke 1418/1998, V, 1673-1678; İbn Hibbân, eŝ-Ŝiķāt, II, 174, 177; III, 136; İbn Abdülber, el-İstîǾâb (Bicâvî), II, 550-553; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, X, 65-66; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, I, 297-299; İbn Hacer, el-İśâbe (Bicâvî), II, 604; a.mlf., Tehźîbü’t-Tehźîb (nşr. Halîl Me’mûn Şîhâ v.dğr.), Beyrut 1417/1996, II, 245.
Erdinç Ahatlı