ZENKER, Julius Theodor
(1811-1884)
Alman şarkiyatçısı ve Türkolog.
Ehrenfriedersdorf’ta doğdu. İlk eğitimini papaz olan babası Friedrich Christlieb Zenker’den aldı. Daha sonra Leipzig, Göttingen ve Berlin üniversitelerinde teoloji ve Doğu dillerini öğrenmeye yöneldi. 1837’de Göttingen’de doktorasını tamamladı. Araştırmalarını ilerletmek için Paris’e gitti. Orada Rus Dükü Wittgenstein’ın konağında özel öğretmenlik yaptı. 1844’te Almanya’ya dönerek Ernst August Philipp Mann’ın Doğu Edebiyatı Kürsüsü’nde görev yaptığı Rostock Üniversitesi’ne intisap etti ve 1846’da aynı yerde doçentliğe yükseldi. 1846’da üniversiteden izin alarak Leipzig’e gittiyse de geri dönmedi ve çalışmalarını serbest araştırmacı olarak orada sürdürdü. 28 Haziran 1884’te Saksonya bölgesindeki Thum şehrinde öldü.
Eserleri. Telifleri. 1. De statu imperii Chalifarum sub finem primi, aerae Mohammedanorum seculi (halife devletinin hicrî 1. yılın sonlarındaki durumu; Göttingen 1837). Zenker’in doktora tezidir. 2. Aristotelis Categoriae, Graece cum versione Arabica Isaaci Honeini filii et variis lectionibus textus Graeci versione Arabica ductis (Leipzig 1846). Zenker’in doçentlik tezi olup Aristo’nun İshak b. Huneyn tarafından Arapça’ya çevrilen Kitâbü’l-Maķūlât’ının Grekçe metni ile birlikte neşridir. 3. Bibliotheca Orientalis: Pars I (Leipzig 1840). Matbaanın icadından eserin yayın tarihine kadar çıkmış tesbit edilebilen Arapça, (Yeni) Farsça ve Türkçe bütün kitapların yazar adlarına göre alfabetik düzenlendiği Latince bir bibliyografyadır. Eserin genişletilmiş Fransızca versiyonunda bu defa yazar adlarına değil ilim dallarına dayalı bir tasnif esas
alınmıştır: Bibliotheca Orientalis: Manuel de bibliographie orientale (I-II, Leipzig 1846-1861, 1884; Amsterdam 1966). Eser adlarının Arap harfleriyle yazıldığı çalışmada önsöz ve açıklamalar Fransızca kaleme alınmıştır. II. cildin başında (s. 1-112) ilk cilde bir ek yer almakta, daha sonra çeşitli dillerde doğu Hıristiyanlık literatürüne Hindistan, Çin, Malay, Japon, Mançu, Moğol ve Tibet literatürüne yer verilmektedir. Eserdeki bazı künyeler ikinci elden temin edildiği için kimi eksiklikler taşımaktadır. Ardından Karl Friederici, Ernst Kuhn, August Müller, Lucian Schermann, Victor Chauvin gibi müellifler bu eseri tamamlayan çalışmalar ortaya koymuştur (Fück, s. 246). 4. Vocabulaire phraséo-logique français-arabe (Leipzig 1854, 1867). 5. Türkisch-Arabisch-Persisches Handwörterbuch (I-II, Leipzig 1866-1876; Hildesheim 1967, 1994, 2009; I-II, New York 1979). İlk fasikülü 1862’de çıkmaya başlayan ve müellifin temel eseri kabul edilen Türkçe-Arapça-Farsça bir sözlüktür. Müellif eserini Türkçe’nin eski ve yeni dönemi için bir rehber olmak üzere hazırladığını belirtmektedir. Theodor Benfey bu eserinden dolayı Zenker’i o dönemin en yetkin Türk dili uzmanı olarak nitelendirmiştir.
Tercümeleri. 1. Constantinopel und die malerische Gegend der sieben Kirchen in Kleinasien. Nach der Natur gezeichnet von Thomas Allom. Nebst einer kurzen Geschichte Contantinopels und Erklärung der Stahlstiche von Robert Walsh (Braunschweig 1841). Thomas Allom ve Robert Walsh’tan İstanbul’la ilgili çalışmalarının tercümesidir. 2. Allgemeine Grammatik der Türkisch-Tatarischen Sprache von Mirza A. Kasem Beg (Leipzig 1848; Amsterdam 1981). Mirza Kâzım Bey’in Grammatika turetsko-tatarskogo yazıka (Türk-Tatar dilinin grameri; Kazan 1839, 1846) adlı kitabının Almanca’ya çevirisidir. Karşılaştırmalara dayanan eser Rusya’da Türkiye Türkçesi’yle ilgili olarak yayımlanan ilk önemli kitaptır. 3. Nineveh und Babylon, nebst Beschreibung seiner Reisen in Armenien, Kurdistan und der Wüste (Leipzig 1856). Austen Henry Layard’ın Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert adlı eserinin tercümesidir. 4. Sitten und Gebräuche der heutigen Egypter (I-III, Leipzig 1852, 1856). Edward William Lane’ın The Manners and Customs of the Modern Egyptians adlı eserinin çevirisidir. 5. Untersuchung über die Kasimofschen Zaren und Zarewitsche (Beiträge zur Geschichte der Völker Mittelasiens’in ilk cildi olarak neşredilmiştir, Leipzig 1867). Vladimir Vladimirovic Veljaminov-Zernov’un Kāsım Hanlığı hakkındaki eserinin Rusça’dan çevirisidir.
BİBLİYOGRAFYA:
J. Fück, Die Arabischen Studien in Europa, Leipzig 1955, s. 245-246; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, II, 319; Abdurrahman Bedevî, MevsûǾatü’l-müsteşriķīn, Beyrut 1984, s. 225; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, XVIII, 585; W. Behn, Concise Biographical Companion to Index Islamicus: An International Who’s Who in Islamic Studies from its Beginnings Down to the Twentieth Century, Leiden 2004, III, 691; Heinrich Klenz, “Julius Theodor Zenker”, Allgemeine Deutsche Biographie, 45, Leipzig 1900, s. 62-64 (Onlinefassung), http://www.deutsche-biographie.de/pnd116979860. html?anchor=adb; Çimen Özçam, “Türkiye Türkçesi ile İlgili Gramer Çalışmaları: Bibliyografya Denemesi”, TDA, sy. 110 (1997), s. 147; Bülent Gül, “Almanya’da Türkoloji Çalışmaları”, Türkbilig, sy. 11, Ankara 2006, s. 63; “Zenker, Julius Theodor”, Deutsche Biographische Enzyklopädie (ed. W. Killy-R. Vierhaus), München 1995-2000, X, 642.
Mustafa S. Kaçalin