ZEKÎ MÜBÂREK

(زكي مبارك)

Muhammed Zekî b. Abdisselâm b. Mübârek

(1892-1952)

Mısırlı düşünür, edebiyatçı, şair ve eleştirmen.

Kahire yakınında Menûfiye’ye bağlı Sintiris köyünde doğdu. Mahalle mektebinde hâfızlığını yaparken babasıyla birlikte tasavvuf ve şiir meclislerine devam etti, şiiri sevmeye ve şiirle ilgilenmeye başladı. Henüz on altı yaşında iken evlendi, bu evlilikten beş çocuğu doğdu. Daha sonra girdiği Ezher’de başarılı bir öğrenci oldu. Bu sırada şairlik kabiliyeti de ortaya çıktı. Ezher’deki öğreniminin ardından gayri resmî olarak Mısır (Kahire) Üniversitesi’ne girdi (1913). Üniversitede resmen kayıt yaptırabilmek için Fransızca öğrendi ve bu üniversitede Edebiyat Fakültesi’nin resmî öğrencisi oldu (1916). 1919’da İngilizler’in Mısır’ı işgali esnasında işgalcilere karşı halkı galeyana getiren ateşli konuşmalar yaptığından aylarca hapiste yattı. Fakülteyi bitirdikten bir yıl sonra (1922) başladığı “Gazzâlî’ye göre ahlâk” konulu felsefe doktorasını 1924’te tamamladı. Ardından kendi imkânlarıyla Fransa’ya gitti ve Sorbonne Üniversitesi’nde La prose arabe au IV. siècle de l’hégire (Xe siècle) adıyla ikinci bir doktora çalışmasıyla edebiyat doktoru oldu (1931). Ayrıca Paris’te Doğu Dilleri Okulu’ndan diploma aldı. Mısır’a dönünce asistan ve ardından hoca olarak üniversitede çalıştı. Bu arada et-Taśavvufü’l-İslâmî fi’l-edeb ve’l-aħlâķ adlı tezini bitirip üçüncü defa doktora pâyesini kazandı. Bundan dolayı kendisine “ed-Dekātire Zekî Mübârek” deniliyordu. Daha sonra yabancı okullar müfettişliğine tayin edildi. Yüksek Öğretmen Okulu’nda Arap edebiyatı dersleri vermek üzere Bağdat’a davet edildi (1937-1938). Buradan Kahire’ye döndü ve yabancı okullar müfettişliği görevine devam etti. Bu görevi de çok sürmedi, çeşitli gazete ve dergilerde yazı yazmaya başladı. Ardından tekrar müfettişliğe başladı ve 23 Şubat 1952’de vefat


etti. Dürüst, çalışkan, başarılı bir ilim adamı ve yazar olan, çile ve mücadelelerle dolu bir hayat geçiren Zekî Mübârek başarısının dürüstlük ve açıklık temeline dayandığını söyler ve üçüncü vasfını mertlik ve cesaret diye belirtir (Zekî Mübârek ve naķdü’ş-şiǾr, s. 37). Engin bilgisini ve hayal gücünü tatlı diliyle birleştirmiş, duygu ve düşüncelerini en iyi şekilde ifade etme konusunda her türlü güzellikle ilgilenmiştir. İnsanlar bu özelliklerinden faydalanıyor, buna rağmen insanlar arasında kendisini yalnız hissediyordu. Küçük yaşta başladığı şiirlerinde de bu durum görülür. Esasen şiirlerinin büyük bir kısmı sevgiye ve güzelliğe dairdir. Sıcaklık, açıklık ve şair inceliğiyle kendini gösteren sanatkârane nesri de böyledir.

Eserleri. Zekî Mübârek’in kırktan fazla kitapla çeşitli dergi ve gazetelerde bin civarında makale yazdığı söylenmektedir. 1. el-Muvâzene beyne’ş-şuǾarâǿ. Bazı eski ve yeni şairlerin karşılaştırmalı eleştirilerini kapsar (Kahire 1936, 1393/1973). 2. ǾAbķariyyetü’ş-Şerîf er-Rađî. Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde verdiği konferanslardan oluşmaktadır (I-II, Beyrut 1939, 2006). 3. Aĥmed Şevķī. Eserde Ahmed Şevkī’nin şairliği ve şiirleri bazı eski şairler ve çağdaşı Mahmûd Sâmî Paşa el-Bârûdî ile mukayese edilerek incelenmiştir (nşr. Kerîme Zeki Mübârek, Kahire 1977; Beyrut 1408/1988). 4. el-Aħlâķ Ǿinde’l-Ġazzâlî. Bu ilk doktora çalışmasında Zekî Mübârek, Gazzâlî’nin ahlâk anlayışı ve felsefesini eleştirel ama yüzeysel bir yaklaşımla ele almıştır (Kahire 1923, 1948, 1963, 1971; Beyrut 1408/1988). 5. el-BedâǿiǾ. Müellifin tutukluluğu sırasında el-Efkâr gazetesinde el-Fete’l-Ezherî (Ezherli genç) imzasıyla yazdığı edebî tenkitlerden meydana gelmektedir (Kahire 1923, 1935). 6. Beyne Âdem ve Ĥavvâ. 1942 yılından itibaren er-Risâle dergisinde hayata, toplum ve düşünceye dair kaleme aldığı makalelerden oluşan eser oğlu Abdüsselâm tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1970). 7. Cinâyetü Aĥmed Emîn Ǿale’l-edebi’l-ǾArabî. Ahmed Emîn’in “Cinâyetü’l-edebi’l-Câhilî Ǿale’l-edebi’l-ǾArabî” başlığıyla yazdığı makaleleri eleştirmek üzere müellifin er-Risâle dergisinin 12 Haziran-13 Eylül 1939 tarihleri arasında çıkan makalelerinden toplanmıştır (nşr. Hüseyin Reşîd Hureys, Beyrut, ts. [el-Mektebetü’l-asriyye]). 8. Dîvân. İlk divanını Kahire’de yayımlayan Zekî Mübârek (1933), Paris’ten döndükten sonra bir süre şiir yazmamış, ancak Bağdat’taki misafir öğretim üyeliği sırasında oradaki şairlerle arasında çıkan bir nevi rekabet neticesinde yazdığı şiirlerini Dîvânü elĥâni’l-ħulûd adıyla ikinci divanında bir araya getirmiştir (Kahire 1947, 1988). 1947-1952 yıllarında kaleme aldığı, çağdaşı şairlerle atışmalarını ve muârazalarını kapsayan şiirleri Ķaśâǿid lehâ târîħ adlı divanında bir araya getirilmiştir (nşr. Kerîme Zekî Mübârek, Kahire 1408/1987). Nâşir, bu koleksiyonun Ķaśâǿid lehâ târîħ, Aŧyâfü’l-ħayâl ve Aĥlâmü’l-ĥub başlıklı üç divanı kapsadığını belirtmektedir. Bu durumda Zekî Mübârek’in beş divanı bulunmaktadır. 9. el-Esmâr ve’l-eĥâdîŝ. Lutfî es-Seyyid, Hilmî Îsâ, Tal‘at Harb, Ahmed Mustafa el-Merâgī, Ahmed Dayf, Tâhâ Hüseyin, Ahmed Emîn ve Halîl Mutrân gibi ilim, edebiyat ve şiir erbabının fikirlerini eleştirdiği tartışma şeklindeki yazılarıdır (Kahire 1940). 10. Ĥâfıž İbrâhîm. Nil şairinin şairliği ve şiirleri üzerine eleştirilerini kapsar (nşr. Kerîme Zekî Mübârek, Kahire 1978; Beyrut 1991). 11. Ĥubbü İbn Ebî RebîǾa ve şiǾruh. Mısırlı gençlere şiiri sevdirmek amacıyla Kahire Üniversitesi’nde 1919 yılında verdiği konferansları kapsar (Kahire 1928, 1951). 12. Leylâ el-merîđa fi’l-ǾIrâķ. Leylâ ismiyle sembolize ettiği Arap kadınının Kahire ve Bağdat’ta 1926-1938 dönemindeki durumunu anlatan bir tarih çalışmasıdır (I-III, Bağdat 1939). 13. el-Luġa ve’d-dîn ve’t-teķālîd (Kahire 1936, 1411/1990). 14. et-Taśavvufü’l-İslâmî fi’l-edeb ve’l-aħlâk (I-II, Kahire [er-Risâle Dergisi Matbaası]; Beyrut, ts. [el-Matbaatü’l-asriyye]). 15. en-Neŝrü’l-fennî fi’l-ķarni’r-râbiǾ el-hicrî (I-II, Beyrut 1352/1934). Paris Üniversitesi’nde 1931’de sunduğu edebiyata dair doktora tezinin Arapça’sıdır. Ma‘rûf er-Rusâfî, müellifin bu eseriyle bir önceki eseri ve Caetani’nin İslâm Tarihi hakkında Resâǿilü’t-taǾlîķāt adlı bir eser yazmıştır (Bağdat 1944, 1957). 16. Mevķıfu eǿimmeti’l-ĥareketi’s-selefiyye mine’t-taśavvuf ve’ś-śûfiyye. Tasavvufa karşı olan Ahmed b. Hanbel, İbn Teymiyye, Zehebî, İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, İbn Receb ve Muhammed b. Abdülvehhâb’ın görüşlerinin eleştirisine dairdir (Kahire 1409/1988). 17. Iślâĥu eşnaǾı ħaŧaǿ fî târîħi’t-teşriǾi’l-İslâmî: Kitâbü’l-Üm (li’ş-ŞâfiǾî). Müellif bu eserinde Gazzâlî’nin İĥyâǿındaki bir kayda dayanarak el-Ümm’ün Şâfiî’ye ait olmayıp Ebû Ya‘kūb el-Büveytî tarafından telif edildiğini ve Rebî‘ b. Süleyman el-Murâdî’nin bazı tasarruf ve ilâveleriyle meydana geldiğini iddia etmektedir (Kahire 1352/1934, 1939). Zekî Mübârek’in diğer eserleri de şöylece sıralanabilir: el-Medâǿiĥu’n-nebeviyye fi’l-edebi’l-ǾArabî (Beyrut 1354/1935); Zekî Mübârek ve naķdü’ş-şiǾr (nşr. Kerîme Zekî Mübârek, Kahire 1407/1987); Zekî Mübârek nâķıden (nşr. Kerîme Zekî Mübârek, Kahire 1978; Beyrut 1408/1988); Zekî Mübârek ve hâǿülâǿ (nşr. Kerîme Zekî Mübârek, Beyrut 1411/1991; eserde Buhtürî, Ebü’l-Alâ el-Maarrî ve Gazzâlî ile birlikte birçok yeni âlim, edip ve şairden, ayrıca bazı edebî türlerden söz edilmektedir); el-Ĥadîŝ źû şücûn (nşr. Kerîme Zekî Mübârek; er-Risâle dergisinde yayımlanmış makalelerini kapsar); el-ǾUşşâķu’ŝ-ŝelâŝe (Kahire, ts. [Dârü’l-maârif], 1992; afîf aşkın temsilcilerinden Cemîl, Küseyyir ve İbnü’l-Ahnef’e dairdir); MedâmiǾu’l-Ǿuşşâķ (Kahire 1923; gençlere Arap şiirini sevdirmek amacıyla telif edilmiş bir antolojidir); Zekî Mübârek (nşr. Kerîme Zekî Mübârek, Kahire 1988; müellif tarafından hayatına, eserlerine ve anılarına dair yazılan bir eserdir); Źikreyâtü Bârîs (Kahire 1931); Vaĥyü Baġdâd (Bağdat 1938; Bağdat anılarıdır); Şaŧŧu İskenderiyye (nşr. Kerîme Zekî Mübârek, Kahire 1986; İskenderiye hakkındaki şiirlerini içerir); el-Fikrü’t-terbevî Ǿinde Zekî Mübârek (der. Süheyl M. C. Kutbî, nşr. Kerîme Zekî Mübârek, Kahire 1991); Melâmiĥ dîniyye (nşr. Kerîme Zekî Mübârek, Kahire 1987); Zikrâ Muĥammed Ferîd (Kahire 1920); Melâmiĥu’l-müctemaǾi’l-ǾIrâķī (Kahire 1942); el-Mürşid fi’l-imtiĥânâti’l-Ǿâmme li-ŧalebeti’ş-şehâdeti’l-ibtidâǿiyye (müşterek, Kahire 1942); Mecnûnu SüǾâd (Kahire 1977). Neşirleri. 1. Ebû İshak el-Husrî, Zehrü’l-âdâb ve ŝemerü’l-elbâb (I-IV, Kahire 1925-1931). Bu neşir hatalarla dolu olup Mustafa Sâdık er-Râfiî ǾAle’s-Seffûd adlı eserinin II. cildinde bunları ele almıştır. 2. a.mlf., CemǾu’l-Cevâhir fi’l-mülaĥ ve’n-nevâdir (Kahire 1925-1931; Beyrut 1972). 3. Müberred, el-Kâmil (I, Kahire 1936), 4. Ebû İshak İbnü’l-Müdebbir, er-Risâletü’l-Ǿaźrâǿ (Kahire 1931).


Kompozisyon usul ve tekniğine dair olan eser, III. (IX.) yüzyılda inşâ ve ekollerine ilişkin Fransızca uzun bir mukaddimeyle birlikte yayımlanmıştır. Zekî Mübârek hakkında bazı monografiler de yazılmıştır: Şükrî Ayyâd, eź-Źikra’l-mîǿeviyye li-mîlâdi’d-Duktûr Zekî Mübârek (Kahire 1991); M. Câdelbennâ, el-MeǾârikü’l-edebiyye beyne Zekî Mübârek ve muǾâśırîh (Riyad 1986); Fârûk A. A. Meyhî, MuǾâreke beyne Aĥmed Emîn ve Zekî Mübârek ĥavle siyâdeti’l-edebi’l-câhilî Ǿale’l-edebi’l-ǾArabî (Tanta 1991).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Müdebbir, er-Risâletü’l-Ǿaźrâǿ (nşr. Zekî Mübârek), Kahire 1350/1931, neşredenin girişi, s. 4; Zekî Mübârek, Zekî Mübârek ve naķdü’ş-şiǾr (nşr. Kerîme Zekî Mübârek), Kahire 1987, s. 20, 37; a.mlf., el-Muvâzene beyne’ş-şuǾarâǿ, Beyrut 1993, s. 17, 150; a.mlf., en-Neŝrü’l-fennî fi’l-ķarni’r-râbiǾ el-hicrî, Kahire, ts. (Dârü’l-kütübi’l-Arabî), I, 5, 33, 51, 52; a.mlf., Cinâyetü Aĥmed Emîn Ǿale’l-edebi’l-ǾArabî (nşr. Hüseyin R. Hureys), Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-asriyye), s. 12; Fâzıl Halef, Zekî Mübârek beyne riyâżi’l-edeb ve’l-fen, Kahire 1957, s. 6, 8, 13, 18, 33, 40; Enver el-Cündî, Zekî Mübârek: Dirâse taĥlîliyye li-ĥayâtihî ve edebih, Kahire 1962, s. 9, 13, 14, 25, 26, 79, 98; Abdürrezzâk el-Hilâlî, Zekî Mübârek fi’l-ǾIrâķ, Beyrut 1969, s. 19, 20, 22; M. Mahmûd Rıdvân, Śafaĥât mechûle min ĥayâti Zekî, Kahire 1974, s. 19, 25, 27, 31, 32, 34; Hasan Dervîş, Zekî Mübârek şâǾiren, Kahire 1986, s. 14; Ni‘met Rahîm el-Azzâvî, Zekî Mübârek: Sîretühü’l-edebiyye ve’n-naķdiyye, Bağdad 1990, s. 11, 16, 18, 19, 21, 26, 27, 28, 30, 34, 52, 82, 84, 94, 141, 147; Mahmûd Rif‘at eş-Şihâbî, ež-Žâhiratü’n-naķdiyye ledâ Zekî Mübârek, Cidde 1995, s. 15, 16, 26, 360, 361.

Ferhat Yılmaz