ZECCÂCÎ, Ebü’l-Kāsım
(أبو القاسم الزجّاجي)
Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî ez-Zeccâcî
(ö. 337/949)
Arap dili ve edebiyatı âlimi.
Saymere’de doğdu ve Nihâvend’de büyüdü. Kaynaklarda anılan soy zincirinin babasından ileriye geçmemesi Fars asıllı oluşuna bağlanmıştır. Uzun süre hocası Ebû İshak ez-Zeccâc’ın yanında kalmasından dolayı “Zeccâcî” nisbesini almış ve bununla şöhret kazanmıştır. Tahsilini ilerletmek amacıyla Bağdat’a giden Zeccâcî burada dil ve edebiyat âlimlerinden ders aldı. Hocaları arasında başta Zeccâc olmak üzere İbn Keysân, Ebû Bekir İbn Şükayr, İbn Rüstem et-Taberî, Muhammed b. Ahmed İbnü’l-Hayyât, İbnü’s-Serrâc, Ebû Mûsâ el-Hâmiz, Ahfeş el-Asgar, Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî, Niftaveyh, İbn Düreyd, Ebû Abdullah Muhammed b. Abbas el-Yezîdî, Ebû Bekir es-Sûlî, Ebü’l-Alâ İbn Şükayr ve Ca‘fer b. Kudâme sayılır. Zeccâcî muhtemelen hocası Zeccâc’ın ölümünden sonra Bağdat’tan Halep’e gitti, ardından Dımaşk’a geçti ve orada uzun yıllar tedrîs ve telifle meşgul oldu. Bir ara Mekke’de bulundu, el-Cümel’ini orada yazdı, daha sonra Taberiye ve Eyle’ye gitti. Öğrencilerinden Muhammed b. Sâbika en-Nahvî ed-Dımaşkī, Abdurrahman b. Muhammed Ebû Nasr ed-Dımaşkī, Abdurrahman b. Ömer b. Nasr ed-Dımaşkī, Ahmed b. Muhammed b. Selâme (Seleme) ed-Dımaşkī, Ali b. Muhammed el-Antâkî, Ebû Ya‘kūb İshak b. Ahmed ed-Dâî’nin adı zikredilir (Mâzin el-Mübârek, s. 11). Kaynakların çoğunda Zeccâcî’nin 337’de (949) Dımaşk’ta veya Taberiye’de vefat ettiği kaydedilmekle beraber 339 (951) veya 340 (952) yılında öldüğünü söyleyenler de vardır.
Nahiv, lugat ve edebiyat alanında kendini kabul ettirmiş bir âlim olan Zeccâcî taklitçiliğe karşıydı. Eserlerinin çokluğundan dolayı kendisine “sâhibü’t-tesânîf” unvanı verilmiştir. Zeccâcî ne koyu bir Basra mektebi mensubu ne de mutaassıp bir Kûfe ekolü taraftarıydı. Beğenmediği görüşlere karşı çıkar ve doğru bildiğini savunurdu. Kendisi hem Basra hem Kûfe mektebinden yararlanmış, bazan Kûfeliler’in, bazan da Basralılar’ın görüşlerini tercih etmiştir. Bunda her iki ekole mensup hocalardan yararlanmasının rolü vardır.
Eserleri. 1. el-Cümelü’l-kübrâ*. Zeccâcî’nin nahiv alanındaki en önemli eseridir. Basit ve anlaşılır bir dille yazılan el-Cümel’in çok sayıda şerhi, örneklerinin (şevâhid) şerhleri ve ta‘likleri yapılmış, üzerinde tezler hazırlanmış ve inceleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Müellifin zamanından itibaren oldukça ilgi gören el-Cümel, Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâĥ’ı ile İbn Cinnî’nin el-LümaǾı yazılıncaya kadar Mısır, Mağrib, Endülüs, Hicaz, Yemen ve Suriye çevresinde önde gelen bir gramer kitabıydı. Esere sadece Mağrib ülkelerinde yazılan şerhlerin sayısının 120’ye ulaştığı söylenmektedir (şerhleri için bk. Mâzin el-Mübârek, s. 26-28). İlk defa İbn Ebû Şeneb tarafından yayımlanan eseri (Cezayir 1926; Paris 1376/1957) Ali Tevfîk el-Hamed de neşretmiştir (İrbid 1982; Beyrut 1985, 1988). 2. İştiķāķu esmâǿillâh (Şerĥu esmâǿillâh). Esmâ-i hüsnâ hakkında lugat, iştikak, te’vil ve tefsir açıklamalarını kapsar. Eserin sonunda isim ve sıfat (na‘t) arasındaki fark ile iştikaka dair bir bölüm yer alır (nşr. Abdülhüseyin el-Mübârek, Necef 1974; Beyrut 1406/1986). 3. el-Îżâĥ fî Ǿileli’n-naĥv. Arapça gramer kurallarının 1, 2 ve 3. dereceden sebeplerinin incelendiği bir eserdir (nşr. İbn Ebû Şeneb, Cezayir 1927; nşr. Mâzin el-Mübârek, Kahire 1959; Beyrut 1979). 4. Kitâbü’l-Hicâǿ (Kitâbü’l-Ħaŧ). Arapça’da kadîm imlâ kaidelerine, hemzenin, maksûr, menkūs ve memdûd isimlerin imlâsına dairdir (nşr. Gānim Kaddûrî el-Hamed, “Kitâbü’l-Ħaŧ li’z-Zeccâcî”, Mevrid, XIX/2 [Bağdat 1410/1990], s. 134-157). 5. el-Emâlî fi’l-luġati ve’l-edeb. İ‘rabı zor bazı âyet ve hadislerin i‘rabı ile lugat ve edebiyat meselelerini, ahbâr, kıssa ve anekdotları kapsar (nşr. Ahmed Emîn eş-Şinkītî,
Kahire 1324/1906, 1935; nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kahire 1382/1962; Beyrut 1403/1983, 1407/1987). 6. Mecâlisü’l-Ǿulemâǿ. Ünlü dilciler arasında cereyan eden ve birçoğu halifelerin huzurunda gerçekleşmiş olan 156 gramer ve lugat meselesine ilişkin tartışmaları kapsar (nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Küveyt 1962; Kahire 1403/1983). Dursun Ali Türkmen eser üzerine doktora tezi hazırlamıştır (Arap Dilbilimcisi Zeccâcî ve Mecâlisü’l-Ulemâ’sında Ele Alınan Filolojik Tartışmaların Değerlendirilmesi, 2002, 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). 7. el-Mesâǿilü’l-müteferriķa. Ebû Bekir eş-Şeybânî’nin Taberiye’den Dımaşk’a gönderdiği mektupta Zeccâcî’ye sorduğu on bir gramer meselesini ve cevaplarını içerir (Süyûtî, el-Eşbâh ve’n-nežâǿir, V, 113-158). 8. Kitâbü’l-Lâmât. Eserde Arap dilinde ve Kur’an’da geçen otuz bir lâm çeşidi misalleriyle açıklanır (nşr. Mâzin el-Mübârek, Dımaşk 1389/1969, 1985; T trc. Ahmed Yüksel, Lamlar Kitabı, Samsun 2005). 9. Ĥurûfü’l-meǾânî (nşr. Hasan Şâzelî Ferhûd, Riyad 1402/1982; nşr. Ali Tevfîk el-Hamed, Amman 1404/1984). 10. Muħtaśarü’z-Zâhir. Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî’nin ez-Zâhir fî meǾâni’l-kelâm elleźî yestaǾmilühü’n-nâs adlı eserinin muhtasarıdır (yazmaları için bk. Sezgin, VIII, 281). 11. el-İbdâl ve’l-muǾâķabe ve’n-nežâǿir. Harfleri benzeşen, dönüşen ve değişime uğrayan kelimelere dairdir (nşr. İzzeddin et-Tenûhî, Dımaşk 1381/1962). 12. Tefsîru risâleti Edebi’l-kâtib. İbn Kuteybe’ye ait Edebü’l-Kâtib’in mukaddimesinin şerhidir (nşr. Abdülfettah Selîm, Kahire 1993). 13. Aħbâru Ebi’l-Ķāsım ez-Zeccâcî. Çeşitli dil ve edebiyat meseleleriyle kıssa, haber ve anekdotları içerir (nşr. Abdülhüseyin el-Mübârek, Bağdat 1401/1980). 14. el-İźkâr bi’l-mesâǿili’l-fıķhiyye (yazma nüshası için bk. a.g.e., IX, 95). 15. Kitâbü’l-Envâǿ (a.g.e., VII, 354; VIII, 105). Kadîm astroloji ve meteorolojinin kelimeleriyle tabirlerini kapsar. 16. Risâle fî idġāmi lâ-mi’t-taǾrîf (a.g.e., IX, 94). 17. Risâle fî beyâni’l-esǿileti’l-vâride Ǿale’l-besmele ve ecvibetihâ (Brockelmann, I, 171; Sezgin, VIII, 106).
Kaynaklarda Zeccâcî’ye nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: Kitâbü’l-Ķavâfî (el-MuħteraǾ fi’l-ķavâfî), el-Kâfî fi’n-naĥv, Şerĥu Kitâbi’l-Elif ve’l-lâm li’l-Mâzinî, Mâ Yenśarifü ve mâ lâ yenśarif, el-MecmûǾ fî maǾrifeti’ş-şiǾr ve’l-ķavâfî, Kitâbü Ġarâǿibi mecâlisi’n-naĥviyyîn ez-zâǿide Ǿalâ Taśnîfi’l-muśannifîn, İstidrâk Ǿalâ Iślâĥi’l-manŧıķ (li’bni’s-Sikkît), Şerĥu (Tefsîrü) Risâleti Kitâbi Sîbeveyhi, Kitâbü’l-Mesâǿili’ś-śaġīr. Ebü’l-Kāsım’ın hocası Zeccâc’a ait Kitâbü FeǾaltü ve efǾaltü adlı eser bazı kaynaklarda yanlışlıkla kendisine izâfe edilir. Zeccâcî üzerine Mâzin el-Mübârek (bk. bibl.), Ahmed A. M. el-Leysî (Kitâbü’l-Cümel li’z-Zeccâcî ve eŝerehû fi’n-naĥvi’l-ǾArabî, yüksek lisans tezi, 1978, Kahire Üniversitesi), Hatice es-Saydalânî (Ebü’l-Ķāsım ez-Zeccâcî ve eŝeruhû fi’d-dirâsâti’n-naĥviyye, Mekke 1402/1982), Sümeyye Sarmış (Basra Dil Ekolü ve Zeccâcî’nin el-Cümel’i, yüksek lisans tezi, 2000, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) ve Ramazan Sönmez (Zeccâcî ve el-Cümel’in Bazı Dil Hususiyetleri, doktora tezi, 2000, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) çalışmalar yapmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, el-Îżâĥ fî Ǿileli’n-naĥv (nşr. Mâzin el-Mübârek), Kahire 1959, neşredenin girişi, s. 1-23; a.e. (nşr. Abdüsselâm Hârûn), Kahire 1407/1987, neşredenin girişi, s. 9-16; a.mlf., İştiķāķu esmâǿillâh (nşr. Abdülhüseyin el-Mübârek), Beyrut 1406/1986, neşredenin girişi, s. 9-12; a.mlf., el-Cümel fi’n-naĥv (nşr. Ali Tevfîk el-Hamed), İrbid 1408/1988, neşredenin girişi, s. 7-33; a.e. (nşr. İbn Ebû Şeneb), Paris 1957, neşredenin girişi, s. 5-16; a.mlf., Aħbâru Ebi’l-Ķāsım ez-Zeccâcî (nşr. Abdülhüseyin el-Mübârek), Bağdad 1401/1980, neşredenin girişi, s. 5-13; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ŧabaķātü’n-naĥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1392/1973, s. 129; Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, Târîħu medîneti Dımaşķ (nşr. Ali Şîrî), Beyrut 1416/1996, XXXIV, 202-204; Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1386/1967, s. 379; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil (nşr. Muhammed Mustafa), Kahire 1303/1885, VIII, 163; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 160-161; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât (nşr. M. Emîn el-Hancî), Kahire 1326, s. 228, 279, 297; a.mlf., el-Eşbâh ve’n-nežâǿir (nşr. Abdülâl Sâlim Mekrem), Beyrut 1406/1985, V, 113-158; a.mlf., el-Müzhir (nşr. M. Ahmed Câdelmevlâ v.dğr.), Kahire, ts. (Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye), II, 421, 448, 466; Keşfü’ž-žunûn, I, 48, 163, 210, 398, 603; II, 947, 1032-1036, 1396-1397, 1422, 1535, 1625; Brockelmann, GAL Suppl., I, 170-171; Mâzin el-Mübârek, Zeccâcî: Ĥayâtühû ve âŝâruhû ve meźhebühü’n-naĥvî, Dımaşk 1960, s. 8-39, ayrıca bk. tür.yer.; Şevkī Dayf, el-Medârisü’n-naĥviyye, Kahire 1968, s. 252-255; Sezgin, GAS, VII, 354; VIII, 105-106, 281; IX, 88-95; M. Y. Suleiman, “Sībawaihi’s Parts of Speech According to Zajjājī”, JSS, XXXV/2 (1990), s. 245-264; Ahmet Yüksel, “Abdurrahmân b. İshâk ez-Zeccâcî ve Kitâbü’l-Lâmât’ı”, Nüsha, I/2, Ankara 2001, s. 136-148; Mehmet Şirin Çıkar, “ez-Zeccâcî’nin el-Îđâĥ fî ‘İleli’n-Naĥv ve el-Cumel fi’n-Naĥv Adlı Eserleri Bağlamında Nahiv İlmine Bakışı”, a.e., IV/14 (2004), s. 71-78; C. H. M. Versteegh, “al-Zaғјғјāғјī”, EI² (İng.), XI, 378-379.
Musa Yıldız