YÛNUS el-KÂTİB
(يونس الكاتب)
Ebû Süleymân Yûnus b. Süleymân b. Kürd b. Şehriyâr el-Kâtib (ö. 135/752 civarı)
Emevîler devrinde yaşayan mûsikişinas.
Medine’de doğdu ve orada yaşadı. Divan kâtipliği yaptığından Kâtib ismiyle tanınmıştır, Yûnus el-Mugannî diye de anılır. Hürmüz adlı İranlı bir fakihin oğlu ve Amr b. Zübeyr’in kölesidir. Küçük yaşta mûsiki eğitimine başladı ve bu alanda kendini yetiştirdi. Ayrıca Arap edebiyatı, tarih, hadis, hat ve hitabet konulu toplantıların yapıldığı bir aile ortamında büyüdüğü
için ilmî sahada da yüksek bir seviyeye ulaştı. Halife Hişâm b. Abdülmelik zamanında (724-743) ticaret amacıyla Dımaşk’a yaptığı bir seyahatte Şehzade Velîd b. Yezîd ile tanıştı ve ondan iltifat gördü. Burada geçirdiği üç gün, binbir gece masallarının 684. gecesindeki bir hikâyeye konu teşkil etmiştir. Halife Velîd b. Yezîd döneminde de Dımaşk’a çağrıldı ve onun ölümüne kadar (126/744) sarayda kaldı. Kaynaklarda hayatının bundan sonraki dönemiyle ilgili bilgi bulunmamaktadır. Medine’de vefat eden Yûnus el-Kâtib’in vefat tarihi kaynakların çoğunda yaklaşık 135 (752) olarak verilmektedir.
Dönemin meşhur mûsikişinasları Ma‘bed b. Vehb, İbn Süreyc, İbn Muhriz, Garîz ve Muhammed b. Abbâd’dan ders alan Yûnus bunlardan en çok Ma‘bed’i benimsemiş ve bestelerinde onun geleneğini devam ettirmiştir. Kaynaklar Ma‘bed’in öğrencileri arasında en yetenekli ve en zengin repertuvara sahip, ondan en çok eser aktaran sanatkârın Yûnus olduğu konusunda ittifak etmiştir. Bestelerindeki yüksek müzikaliteden söz eden kaynaklarda onun özellikle “Zeyânib” (Zeynebiyyât) adlı eserinin büyük rağbet gördüğü ve daha sonraki mûsikişinaslar tarafından örnek alındığı ifade edilir (Zeyânib, şair İbn Ruheyme’nin Zeyneb bint İkrime adlı genç bir hanımın güzelliğini coşkulu bir şekilde tasvir eden şiirlerine verilen addır). Aynı zamanda güzel sesi olan Yûnus’un eserlerini “kadîb” veya “taktaka” denilen, birbirine vurularak ses çıkartılan iki kamıştan ibaret bir mûsiki aletiyle okuduğu söylenir. Eserleri okurken ritmik kalıplara özen gösterdiği rivayet edilir. Edebiyat sahasında da ismi geçen Yûnus dönemin şairleri arasında zikredilir. Bu açıdan döneminin mûsikişinaslarından Muhammed b. Âişe, Cemîle, Sellâme el-Kas, Habbâbe ve Sellâmetü’z-Zerkā’dan üstün olduğu belirtilmektedir.
Yûnus el-Kâtib’in eserlerinde Câhiliye dönemi ve ilk dönem mûsikisi, mûsikişinasları, besteler, ud klavyesindeki parmak pozisyonları hakkında önemli bilgilerin yer aldığı kaydedilmektedir. Kaynaklarda adı geçen eserleri şunlardır: Kitâbü’n-Naġam (Medine mûsiki ekolünün tonal sistemiyle ilgilidir); Kitâbü’l-Ķıyân (meşhur şarkıcı câriyeler [kayneler] hakkındadır); Kitâbü Mücerrid(i’l-eġānî) li-Yûnus (kendi bestelerini içerir); Kitâbü’l-Eġānî (dönemin şarkılarının bir araya getirildiği bu eserde otuz beş erkek ve kadın bestekârın 825 şarkısının güftesi bulunmaktadır; İbn Hurdâzbih ve Ebü’l-Ferec el-İsfahânî gibi müelliflerin de alıntı yaptığı eserde bestelerin îkāsı ve perdeleri hakkında bilgi verilmektedir). Abbâsî dönemi mûsikisinin hazırlık çalışmalarında etkili olan bu eserler Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî, Ebü’l-Ferec el-İsfahânî ve İbn Abdürabbih’in kitaplarında kaynak olarak kullanılmıştır. İbrâhim el-Mevsılî, Siyyât ve İshak el-Mevsılî Yûnus el-Kâtib’in en meşhur öğrencilerindendir.
BİBLİYOGRAFYA:
Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî (nşr. Semîr Câbir), Beyrut 1407/1986, IV, 390-396; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (nşr. İbrâhim Ramazan), Beyrut 1417/1997, s. 178; Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, IV, 292-293; J. Rouanet, el-Mûsîķa’l-ǾArabiyye (trc. İskender Şelfûn), Kahire 1927, s. 97; H. G. Farmer, Historical Facts for the Arabian Musical Influence, London 1930, s. 59; a.mlf., Târîħu’l-mûsîķa’l-ǾArabiyye (trc. Hüseyin Nassâr), Kahire 1956, s. 100-101; a.mlf., Meśâdirü’l-mûsîķa’l-ǾArabiyye (trc. Hüseyin Nassâr), Kahire, ts. (Mektebetü Mısr), s. 21; a.mlf. - [E. Neubaurer], “Yūnus al-Kātib al-Mughannī”, EI² (İng.), XI, 350-351; Mecdî el-Ukaylî, es-SimaǾ Ǿinde’l-ǾArab, Dımaşk 1966, s. 155-159; Sâmî Hâfız, Târîħu’l-mûsîķā ve’l-ġınâǿi’l-ǾArabî, Kahire, ts. (Mektebetü’l-Enclû el-Mısriyye), s. 61; Sâlih el-Mehdî, el-Mûsîķa’l-ǾArabiyye târîħuhâ ve edebühâ, Tunus 1979, s. 36-37; Ahmed el-Cündî, Min Târîħi’l-ġınâǿ Ǿinde’l-ǾArab, Dımaşk 1988, s. 29-35; G. D. Sawa, Music Performance Practice in the Early ǾAbbāsid Era 132-320 AH/750-932 AD, Toronto 1989, s. 22-23; Ahmet Hakkı Turabi, “İlk Dönem İslâm Dünyasında Mûsikî Çalışmaları”, MÜİFD, sy. 13-15 (1997), s. 225-248.
Ahmet Hakkı Turabi