YÛNÎNÎ, Ali b. Muhammed
(علي بن محمّد اليونيني)
Ebü’l-Hüseyn Şerefüddîn Alî b. Muhammed b. Ahmed el-Yûnînî (ö. 701/1302)
Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ nüshaları üzerine yaptığı çalışmayla tanınan hadis âlimi.
11 Receb 621’de (29 Temmuz 1224) doğdu. Aslen Lübnan’daki Ba‘lebek şehrinin Yûnîn kasabasında ilim ve tasavvuf ehli bir aileye mensuptur. Ailenin Abdülkādîr-i Geylânî soyundan geldiği ileri sürülür. Tanınmış bir Hanbelî fakihi ve hadis âlimi olan babası Muhammed el-Yûnînî aynı zamanda onun ilk hocasıdır. Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ nüshasının rivayetini Muhammed el-Yûnînî’ye nisbet eden Ignaz Goldziher ve onu izleyen Alfred Guillaume’un Ali el-Yûnînî’yi babası ile karıştırdıkları anlaşılmaktadır. Yûnînî’nin kardeşi Kutbüddin el-Yûnînî ise Źeylü Mirǿâti’z-zamân adlı eseriyle tanınan bir tarih ve hadis âlimidir. Abdülmü’min b. Halef, İbn Ferah, İbnü’s-Salâh, Hüseyin b. Mübârek ez-Zebîdî, Münzirî, İbnü’l-Cümmeyzî gibi âlimlerden hadis dinleyen ve dil meselelerine hâkim bir hadis hâfızı olan Yûnînî, Ba‘lebek’te babasının ardından Hanbelîler’in en önde gelen ismi olarak ders verdi, aynı zamanda diğer bölgelerden gelen çok sayıda kişi onun derslerine katıldı. Yûnînî, Dımaşk ve Mısır’a ilmî seyahatler yaptı; bilhassa çok sık gittiği Dımaşk’ta birçok kişi ondan hadis dinledi. Bu ziyaretleri sırasında edindiği kitaplardan Ba‘lebek’te bir kütüphane kurdu. Zehebî, Ba‘lebek’te iki aydan fazla bir süre kalarak ondan faydalandığını, Birzâlî de kendisinden Dımaşk’ta hadis dinlediğini kaydeder. İbnü’l-Lebbân ve Yûsuf el-Mizzî onun talebelerindendir. Yûnînî, 668’de (1270) gittiği Dımaşk’ta dil âlimi İbn Mâlik et-Tâî’nin ve diğer birçok âlimin hazır bulunduğu bir mecliste Śaĥîĥ-i Buħârî nüshasını
yetmiş bir celsede okuyup nakletti. Bu okumalar sırasında Yûnînî, İbn Mâlik et-Tâî’nin yardımıyla, kendisine ulaşan Śaĥîĥ-i Buħârî rivayetlerini Arap dili kaideleri açısından tashih etti. Bununla birlikte İbn Mâlik’in her söylediğini dikkate almadı, nahiv bakımından doğru olmakla beraber tek kişi tarafından nakledilen bazı rivayetlere hâşiyede yer verdi (Sezgin, Buhârî’nin Kaynakları, s. 182-183). İbn Mâlik et-Tâî de bu konudaki görüşlerini Şevâhidü’t-tavżîĥ ve’t-taśĥîĥ li-müşkilâti’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ adlı eserinde yazdı. Yûnînî, 701 Şâbanında (Nisan 1302) yaptığı son Dımaşk seyahatinin ardından Ba‘lebek’te Hanbelîler’in mescidindeki kütüphanede bulunduğu sırada bir kişinin saldırısına uğradı; aldığı yaralar yüzünden 11 Ramazan 701’de (10 Mayıs 1302) öldü ve Bâbü Sathâ Mezarlığı’nda defnedildi.
Śaĥîĥ-i Buħârî’nin zabtına ve tashihine gösterdiği özenle tanınan Yûnînî, eserin Firebrî rivayetinin çeşitli râviler tarafından nakledilen hadislerini mukayese etmiş, Firebrî nüshasının tenkitli metnini hazırlamıştır. Bu çalışmada el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’in râvileri Asîlî, Ebû Zer el-Herevî, Ebü’l-Vakt ve Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in çeşitli isnadlar vasıtasıyla ulaştıkları Firebrî rivayetlerini esas kabul etmiş, fakat bunları kendisine ulaşan diğer yazmalarla da karşılaştırmıştır. Zehebî de Yûnînî’nin kendi nüshasının Śaĥîĥ-i Buħârî’nin güvenilir nüshaları ile mukayesesine çok önem verdiğini ve eseri bir yılda on bir nüsha ile mukayese ettiğini bildirmektedir. Yûnînî kendi nüshasında esas aldığı rivayetlere işaret etmek üzere Asîlî için “sâd” (ص), Ebû Zer el-Herevî için “he” (هـ), Ebü’l-Vakt için “zı” (ظ), Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir için “şîn” (ش) remizlerini kullanmış, bu remizleri ve metodunu günümüze ulaşan el-Uśûl ve’r-rumûz elletî teteǾallaķu bi-Śaĥîĥi’l-Buħârî adlı risâlesinde (Merkezü’l-Melik Faysal li’l-bühûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, nr. 2-05116) açıklamıştır. Buhârî’nin rivayetleri ve Yûnînî’nin Buhârî nüshalarını elde ettiği isnadlarla ilgili bir makale yazan Rosemarie Quring-Zoche söz konusu risâlenin adını er-Rumûz Ǿalâ Śaĥîĥi’l-Buħârî şeklinde kaydetmiş ve risâleyi makalesinin sonunda yayımlamıştır (bk. bibl.). Şerhinde Yûnînî nüshasını esas alan Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, İrşâdü’s-sârî’nin mukaddimesinde Yûnînî’nin kullandığı remizlere ayrıntılı biçimde yer vermişse de adı geçen risâleye atıfta bulunmamıştır. el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’in sonraki nüshalarının ekserisinde Yûnînî’nin çalışması esas alınmış olup Śaĥîĥ-i Buħârî’nin Sultan Abdülhamîd’in emriyle hazırlanan neşri de (I-IX, Bulak 1311-1313) bu nüshaya dayanmaktadır. Yûnînî’nin ayrıca el-Fürûsü’l-mübârekü’d-dâl Ǿale’l-ħilâfi’l-vâķıǾ fî baǾżi’l-ĥurûf mine’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ adlı bir risâlesi vardır (Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa, nr. 161).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebû Dâvûd, es-Sünen (nşr. Muhammed Avvâme), Beyrut 1419/1998, neşredenin girişi, I, 99-101; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1500; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile (nşr. Abdurrahman b. Süleyman b. Muhammed el-Useymîn), Riyad 1425/2005, IV, 329-333; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 98; Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, İrşâdü’s-sârî, Kahire 1323, I, 39-40; A. Guillaume, The Traditions of Islam: An Introduction to the Study of the Hadith Literature, Oxford 1924, s. 30; Fuat Sezgin, Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, İstanbul 1956, s. 181-187; a.mlf., GAS, I, 117; I. Goldziher, Muslim Studies (trc. C. R. Barber - S. M. Stern), London 1971, II, 221; Hasan Nasrullah, Târîħu BaǾalbek, Beyrut 1404/1984, II, 365-366; J. Fück, “Beiträge zur Überlieferungsgeschichte von Buħārī’s Traditions-sammlung”, ZDMG, XCII (1938), s. 60-87; R. Quiring-Zoche, “How al-Buħārī’s Śaĥīĥ Was Edited in the Middle Ages: ǾAlī al-Yūnīnī and his Rumūz”, BEO, L (1998), s. 191-222; M. Yaşar Kandemir, “el-Câmiu’s-sahîh”, DİA, VII, 117.
Fatma Kızıl