YUHANNÂ b. BITRÎK
(يوحنّا بن البطريق)
Ebû Zekeriyyâ Yûhannâ (Yahyâ) b. el-Bıtrîk (ö. 200/815 [?])
Abbâsîler dönemi mütercimlerinden.
Hayatına dair bilgiler oldukça sınırlıdır. Muhtemelen Melkâiyye’ye mensup bir aileden gelmektedir. İbnü’n-Nedîm, farklı dillerden Arapça’ya tercümeler yapan ilk şahsiyetler arasında babası Bıtrîk ile birlikte onun adını da zikreder. İbnü’n-Nedîm’e göre Bıtrîk, Halife Mansûr döneminde (754-775) yaşamış ve onun emriyle antik döneme ait eserler tercüme etmiştir (el-Fihrist, s. 304). İbn Ebû Usaybia da Bıtrîk’ın iyi bir mütercim olduğunu, tıp alanında Hipokrat ve Galen’in pek çok eserini Arapça’ya çevirdiğini, ancak bunların Huneyn b. İshak’ın tercümeleri seviyesine ulaşamadığını belirtir (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 282). Yuhannâ b. Bıtrîk’ı İbnü’n-Nedîm, Me’mûn’un valisi Hasan b. Sehl’in (ö. 236/851) himayesindeki âlimler arasında gösterirken İbn Cülcül onun Me’mûn’un mevlâsı olduğunu söyler (Ŧabaķātü’l-eŧıbbâǿ, s. 68). Bazı antik eserlerin el yazmalarını toplamak üzere Me’mûn tarafından Bizans’a gönderilen heyetin içinde yer aldığı kaydedilen İbnü’l-Bıtrîk (İbnü’n-Nedîm, s. 304) rivayete göre bu seyahati sırasında, Aristo’ya atfedilen ve Sırrü’l-esrâr adıyla şöhret bulan Kitâbü’s-Siyâse fî tedbîri’r-riyâse adlı apokrif eserin tercümesine yazdığı girişte (s. 69) kitabı nasıl temin ettiğini anlatmaktadır. İbn Cülcül, İbnü’l-Bıtrîk’ın tercümede başarı göstermekle birlikte Arapça’yı tutuk konuştuğunu belirtirken (Ŧabaķātü’l-eŧıbbâǿ, s. 67) İbn Ebû Usaybia onun Arapça’yı ve Yunanca’yı yeterince bilmediğini ileri sürmüştür. İbnü’l-Bıtrîk’ın Latin asıllı olduğunu belirten İbn Ebû Usaybia onun ayrık harflerle yazılan antik Yunanca’yı değil bitişik harflerle yazılan o günkü Yunanca’yı bildiğini söylerken (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 282) muhtemelen, VIII. yüzyılın ortalarından Yunanca’dan Arapça’ya tercüme hareketinin başladığı yıllara kadar geçen dönemde dinî olmayan Yunanca yazmaların yuvarlak ve birbirinden ayrı majiskül harflerle yazıldığı hususuna işaret etmektedir (Gutas, s. 169-170). Yuhannâ’nın Kitâbü’s-Siyâse fî tedbîri’r-riyâse’nin girişinde (s. 69) eseri Yunanca’dan Rumca’ya, Rumca’dan da Arapça’ya çevirdiğine dair kendi ifadeleriyle yine onun tarafından yapılan Timaios (Eflâtun) ve Kitâbü’s-Semâǿ ve’l-Ǿâlem (Aristo) çevirilerinin daha sonra Huneyn b. İshak tarafından düzeltildiğine ilişkin bilgilerin de (İbnü’n-Nedîm, s. 307, 311) İbn Ebû Usaybia’nın sözünü teyit ettiği düşünülebilir.
Eserleri. İbnü’n-Nedîm, İbnü’l-Bıtrîk’a Kitâbü’s-Sümûmât (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3724/19, vr. 212b-222b; Sezgin, III, 225) ve Kitâbü Ecnâsi’l-ĥaşerât adlı iki eser nisbet etmekte, ayrıca Aristo’nun De Anima adlı eserini CevâmiǾu Kitâbi’n-nefs başlığıyla özetlediğini belirtmektedir. İbnü’l-Bıtrîk’ın Arapça’ya çevirdiği eserler şunlardır: 1. Eflâtun’un Timaios’u (İbnü’n-Nedîm, s. 306-307). 2. Aristo’nun Kitâbü’l-Âŝârü’l-Ǿulviyye’si (meteoroloji). Abdurrahman Bedevî (Kahire 1961) ve Casimir Petraitis (Beyrut 1967) tarafından neşredilmiştir. 3. Aristo’nun Kitâbü’s-Semâǿ ve’l-Ǿâlem’i (De caelo et mundo) (nşr. Abdurrahman Bedevî, Kahire 1961). 4. Aristo’nun Kitâbü’l-Ĥayevân’ı (zooloji). On dokuz bölümden meydana gelen eserin hayvanların oluşumuna dair 15-19. bölümleri J. Brugman ve H. J. Drossaart Lulofs (Leiden 1971), hayvanların organlarına dair
ilk dört bölümü ise Abdurrahman Bedevî (Küveyt 1978) tarafından yayımlanmıştır. 5. Aristo’nun Birinci Analitikler’i (Mâcid Fahrî, s. 15). 6. Kitâbü’s-Siyâse fî tedbîri’r-riyâse (Sırrü’l-esrâr). Aristo’nun Büyük İskender için kaleme aldığı ileri sürülen eser, İskender’i cihan imparatoru yapan sırrı ihtiva ettiği düşünüldüğünden yaygın bir şöhrete kavuşmuştur (nşr. Abdurrahman Bedevî, el-Uśûlü’l-Yûnâniyye li’n-nažariyyâti’s-siyâsiyye fi’l-İslâm içinde, Kahire 1954, s. 65-174). 7. Hipokrat’ın Kitâbü’l-Buŝûr (ǾAlâmâtü’l-ķađâyâ, el-Ķađâya’l-İbuķrâŧîya ed-dâlle Ǿale’l-mevt) adıyla çevrilen eseri (De pustulis et apostematibus significantibus mortem) (Sezgin, III, 39-40). 8. Galen’in Kitâb fi’t-Tiryâķ ilâ Fîsûn’u (The Theriac of Piso) (a.g.e., III, 121). 9. Alexander of Tralles’in el-Birsâm’ı (a.g.e., III, 164).
BİBLİYOGRAFYA:
Kitâbü’l-Âŝâri’l-Ǿulviyye li-Arisŧoŧâlîs (trc. Yahyâ b. Bıtrîk, nşr. C. Petraitis, The Arabic Version of Aristotle’s Meteorology içinde), Beyrut 1967; İbn Cülcül, Ŧabaķātü’l-eŧıbbâǿ ve’l-ĥükemâǿ (nşr. Fuâd Seyyid), Beyrut 1405/1985, s. 67-68; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 304, 306-307, 311, 312, 349, 352, 379; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 30, 31, 41, 92, 248; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 282; İbnü’l-İbrî, Târîħu muħtaśari’d-düvel (nşr. Antûn Sâlihânî el-Yesûî), Beyrut 1890, s. 138; Abdurrahman Bedevî, Kitâbü’s-Siyâse fî tedbîri’r-riyâse (el-Uśûlü’l-Yûnâniyye li’n-nažariyyâti’s-siyâsiyye fi’l-İslâm içinde), Kahire 1954, s. 65-174; Sezgin, GAS, III, 39-40, 121, 164, 225; Mahmut Kaya, İslâm Kaynakları Işığında Aristoteles ve Felsefesi, İstanbul 1983, s. 150, 163, 177, 294-296; Mâcid Fahrî, İslâm Felsefesi Tarihi (trc. Kasım Turhan), İstanbul 1992, s. 14-15; D. Gutas, Yunanca Düşünce Arapça Kültür (trc. Lütfü Şimşek), İstanbul 2003, s. 169-171; D. M. Dunlop, “The Translations of al-Bıtrîq and Yahyâ (Yuhannâ) b. al-Bıtrîq”, JRAS (1959), s. 140-150; P. Sabath, “el-ǾUlemâǿü’n-naśârâ el-melikiyyûn en-nâtıķūne bi’đ-đâd”, el-Meşriķ, LIX/3, Beyrut 1965, s. 277-278; Françoise Micheau, “Yaĥyā (or Yuĥannā) b. al-Bıŧrīķ”, EI² (İng.), XI, 246; Abbas Sâlârî, “İbn Bıŧrîķ”, DMBİ, III, 118-119; İbrâhim b. Murâd, “İbnü’l-Bıŧrîķ, Ebû Zekeriyyâ Yaĥyâ”, Mv.AU, III, 564-569.
M. Cüneyt Kaya