VİLÂYÂT-ı HAMSE
(ولايات خمسة)
İran’da biri Fars bölgesinde, diğeri Azerbaycan’da iki coğrafî yörenin adı.
“Beş vilâyet” anlamına gelen terkip, Fars ve Azerbaycan bölgelerinde Türk boylarının yoğun biçimde yaşadığı iki yöre için kullanılmıştır. Fars eyaletinde IV. (X.) yüzyılda yerleşik halkın bulunduğu beş idarî bölgenin yanında göçebe toplulukların yaşadığı beş bölgeye de “zumm-i hamse, vilâyât-ı hamse” adının verildiği anlaşılmaktadır. Kuzeydoğuda Yezd ve Kirman eyaletlerine sınır olan bu bölgeye Türk boylarının ve Arap kabilelerinin yoğunluk kazanmasından sonra “ilât-i hamse” denilmeye başlanmıştır. Bölgedeki Hamse’de dördü Türk, biri de kısmen Türkleşmiş Araplar’dan meydana gelen beş ilden söz edilmekte, fakat bunların isimleri zikredilmemektedir. Bu bölgede günümüzde artık yerleşik hayata geçmiş Kaşkay Türkleri ile kısmen Türkleşmiş çok az sayıda Araplar yaşamaktadır.
Azerbaycan bölgesindeki Hamse’nin de aynı şekilde meydana geldiği anlaşılmaktadır. Ayrıca “beş il, beş boy ve beş uruğ” anlamını ifade etmesi muhtemel “hamse” kelimesiyle V. (XI.) yüzyılda bölgeye yerleşen Beş Ogur/Beş Uygur isimleri arasındaki benzerlik de dikkat çekmektedir. Zengin su kaynakları ve otlaklarıyla göçebe hayat için son derece elverişli olan bölge Selçuklular devrinden itibaren yoğun biçimde Türk boylarının göçüne sahne olmuştur. Sultan Muhammed Tapar’ın vefatı üzerine kardeşi Sultan Sencer, Büyük Selçuklu tahtına çıkınca yeğeni Mahmûd b. Muhammed Tapar’ın hâkimiyetindeki toprakları kendine bağlamış, ancak daha sonra büyük bir kısmını iade etmiştir. Ülke topraklarının Mahmûd ve kardeşleri arasındaki taksimatı sırasında Hamse’yi teşkil eden Kazvin, Hemedan, Deylem, Gîlân, Tâlekān ve Azerbaycan sınırları içinde yer alan vilâyât-ı hamse toprakları Tuğrul b. Muhammed Tapar’a bırakılmıştır (Ahbârü’d-devleti’s-Selcûkıyye, s. 63; Bündârî, s. 128).
527 (1133) yılından itibaren Zencan ve Hamse’ye dahil diğer bazı şehirlerin Selçuklu Emîri Sungur’un idaresine girdiği bilinmektedir (Ahbârü’d-devleti’s-Selcûkıyye, s. 73). Bölgenin daha sonraki yıllarda atabegler arasındaki mücadelelere sahne olmuş ve Türkmen beyleri tarafından yönetilmiştir. Bu boylar İlhanlılar’dan itibaren zamanla yerleşik hayata geçmiş ve bölgenin Türkleşmesinde önemli rol oynamıştır. Tarihî ticaret yollarının kavşak noktasında yer alan bölgede İlhanlı Hükümdarı Gāzân Han zamanında Ucan, Sultan Olcaytu zamanında Sultâniye şehirleri kurulmuştur. Bugün Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan ve muhtemelen 1138-1141 (1725-1729) yıllarına ait olan Hemedan Eyaleti Mufassal Tahrir Defteri (TD, nr. 906, vr. 1a-210a) Türk nüfusun bölgede oldukça yoğunluk kazandığını göstermektedir. Söz konusu defterde bir kısmı tamamen terkedilmiş toplam 1827 yerleşim yerine işaret edilmektedir. Yer adlarının büyük kısmının Türkçe oluşu dikkat çekicidir. 1828’de Rusya ile İran arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması’yla İran, Hamse bölgesindeki bütün faaliyetlerine son vermek zorunda kalmıştır. Bölge, II. Dünya Savaşı’nın ardından Tebriz’de kurulan (12 Aralık 1945) Muhtar Azerbaycan hükümetiyle Tahran arasında anlaşmazlığa yol açmış ve Tebriz hükümeti bölgeyi Azerbaycan’ın ayrılmaz bir parçası ilân etmiş, ancak İran, Aralık 1946’da Muhtar Azerbaycan hükümetini ortadan kaldırmıştır. Bölgede bugün artık yerleşik hayata geçmiş olan Şahseven Türkmenleri yaşamaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ahbârü’d-devleti’s-Selcûkıyye (Lugal), s. 63-73; Bündârî, Zübdetü’n-Nusra (Burslan), s. 128; Ferheng-i Coġrâfyâǿî-yi Îrân (Âbâdîhâ), II, Üstân-i Yeküm: Şehristânhâ-yi Erâk-Bender Pehlevî-Reşt-Zencân-Tevâliş-Fûmenât-Lâhicân), Tahran 1328/1949, tür.yer.; V. V. Barthold, Teźkire-yi Coġrâfyâ-yi Târîħî-yi Îrân (trc. Hamza Serdâdver), Tahran 1372, s. 173-174, 221-232; A. Zeki Velidi Togan, “Azerbaycan”, İA, II, 92, 103, 105; Mirza Bala, “Hamse”, a.e., V/1, s. 200-203; Abbas Zeryâb, “Âźerbâycân”, DMBİ, I, 194-207.
Osman Gazi Özgüdenli