VENŞERÎSÎ

(الونشريسي)

Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ el-Venşerîsî et-Tilimsânî el-Fâsî (ö. 914/1508)

Mâlikî fakihi.

Cezayir’in batısındaki dağlık bölgede bulunan Venşerîs’te dünyaya geldi. Kaynaklarda doğum tarihi yer almamakla birlikte seksen yaşında vefat ettiğine dair bilgi doğru ise 834 (1430) yılı civarında doğduğu söylenebilir. Küçük yaşta iken ailesi Tilimsân’a göç ettiği için eğitimini bu şehirde tamamladı; yine burada eğitim, fetva ve telif faaliyetine başladı. Bu arada devlet adamlarından uzak durdu, doğru bildiği şeyleri söylemekten çekinmedi. Abdülvâdîler (Zeyyânîler) Hükümdarı Muhammed b. Sâbit ez-Zeyyânî ile aralarında çıkan bir anlaşmazlık yüzünden 874’te (1469) Fas’a göç etmek zorunda kaldı (MiǾyârü’l-muǾrib, VIII, 341). O dönemde Mağrib Merînîler Devleti’nin başşehri olan Fas’ta ilmî çalışmalarını sürdürdü. Başta babası olmak üzere dönemin ileri gelen âlimlerinden ders alan Venşerîsî’nin, büyük çoğunluğu Tilimsân’da bulunan hocalarının başında fakihliğinin yanı sıra tefsir ve gramerdeki çalışmalarıyla tanınan Ebû Abdullah Muhammed b. Abbas el-Ubbâdî gelir. Yine Tilimsân’da meşhur olan Ukbânî ailesinden Ebü’l-Fazl Kāsım b. Saîd ile Tilimsân’ın kādılcemâası olan oğlu Ebû Sâlim İbrâhim b. Kāsım ve torunu Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Kāsım da önemli hocaları arasında yer alır. Ayrıca Muhammed b. Kāsım el-Mürrî, Muhammed b. Ahmed b. Îsâ İbnü’l-Cellâb et-Tilimsânî, İbn Zekrî et-Tilimsânî ve İbn Merzûk el-Kefîf gibi âlimlerden ders okudu. Fas’ta Muħtaśaru Ħalîl’e şerh yazan Muhammed b. Kāsım el-Kavrî, Kādî Muhammed b. Muhammed b. Abdullah el-Yifrenî el-Miknâsî’den de faydalandı. Bu şehirde el-Müdevvene ile İbnü’l-Hâcib’in el-Muħtaśar’ı gibi mezhebin temel kaynaklarını okutan Venşerîsî’nin başta Fas kadılığı yapan oğlu Abdülvâhid el-Venşerîsî olmak üzere Muhammed b. Muhammed el-Gardîs et-Tağlibî, İbrâhim b. Abdülcebbâr el-Fecîcî, Muhammed b. Abdülcebbâr el-Fecîcî, Yahyâ b. Mahlûf es-Sûsî, Hasan b. Osman el-Cezûlî, İbn Füleyh el-Lemtî, Ali b. Mûsâ İbn Hârûn el-Matgarî gibi birçok talebe yetiştirdi. 20 Safer 914 (20 Haziran 1508) tarihinde Fas’ta vefat eden Venşerîsî, Küdyetülberâtîl Mezarlığı’nda yer alan Fütûh Kapısı içindeki Bâb-ı Hamrâ’ya defnedildi.

Venşerîsî fıkıh, hadis ve tefsir gibi ilimlerin yanı sıra nahivdeki yetkinliğinden dolayı Sîbeveyhi ile mukayese edilmiş, döneminde Mâlikî mezhebinin lideri ve fetva mercii olarak büyük itibar görmüştür. Hocalarının önemli bir kısmının kadılık yapması ve nevâzil eserleri kaleme alması onun fıkıh düşüncesini ve eserlerini etkilemiş, gerek kendisinin Fas kadılığı yapması gerekse başta oğlu bazı öğrencilerinin yargı görevinde bulunması sebebiyle verdiği fetvalar uygulanma imkânı bulmuştur. Venşerîsî, Mâlikî mezhebi kaynaklarıyla sınırlı kalmayıp diğer fıkıh ekollerinin görüşlerine de yer vermiş Mâlikî mezhebi dahil zaman zaman bu ekollerin görüşlerini


eleştirmiştir. Özellikle el-MiǾyâr’da önceki dönemlerden aktardığı fetvaları bazan tenkit edip reddetmesi, bazan da çeşitli ayıklamalara giderek tercihlerde bulunması ve kendi görüşünü kaydetmesi onun ilmî dirayetini göstermektedir. Çalışmalarında kendine has bir yazım tarzı geliştiren Venşerîsî’nin fetva merkezli eserlerinin büyük kısmı küçük risâleler, mektuplar ve kendisine sorulan sorulara verdiği cevaplardan meydana gelmektedir. Bundan dolayı risâlelerinin pek çoğu el-MiǾyâr’da yer almakla beraber kaynaklarda bunların bazıları müstakil eser gibi zikredilmiştir.

Eserleri. 1. el-MiǾyârü’l-muǾrib ve’l-câmiǾu’l-muġrib Ǿan fetâvâ Ǿulemâǿi İfrîķıyye ve’l-Endelüs ve’l-Maġrib. Mâlikî nevâzil literatürünün en önemli kaynaklarındandır. Soru-cevap şeklinde kaleme alınan ve fıkıh bablarına göre düzenlenen eser, İmam Mâlik’ten başlayıp müellifin kendi dönemine kadar gelen mezhep müktesebatını kuşatmaya çalışmasıyla ansiklopedik bir karakter arzeder. Eserin önemli bir kısmını Mağribli Mâlikî fakihlerinin verdikleri fetvalar teşkil etmektedir. Bununla birlikte diğer bölgelerdeki Mâlikî fakihleriyle değişik fıkıh ekollerine mensup âlimlerin görüşlerine de yer verilmesi, eseri sadece Endülüs Mâlikî fıkhına ait malzemeyi bir araya getiren bir eser olarak düşünmeye (Powers, Law, s. 4-5) imkân vermemektedir. el-MiǾyâr’ın yazımı 28 Şevval 901’de (20 Temmuz 1496) tamamlanmış (Venşerîsî, MiǾyârü’l-muǾrib, XII, 395), ardından 914 (1508) yılına kadar çeşitli eklemeler ve tashihler yapılmıştır (Powers, Law, s. 5). Eser ilk defa 1314-1315 (1896-1897) yıllarında Ahmed b. Muhammed el-Bûazzâvî başkanlığında sekiz kişilik bir heyet tarafından biri müellif hattı olmak üzere beş nüshası esas alınarak Fas’ta on iki cilt halinde basılmış, daha sonra Muhammed Haccî başkanlığındaki bir komisyon bu taşbaskıyı esas alıp gerekli açıklamalarla birlikte yeni bir baskısını gerçekleştirmiş (I-XII, Beyrut 1401/1981) ve fihristini hazırlamıştır (XIII, Beyrut 1403/1983). Venşerîsî bu çalışmasında pek çok eserden faydalanmakla beraber İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿı, Utbî’nin el-ǾUŧbiyye’si, İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin en-Nevâdir ve’z-ziyâdât’ı, Ebü’l-Velîd el-Bâcî’nin el-Münteķā’sı, İbn Rüşd el-Cedd’in el-Beyân ve’t-taĥśîl’i ile el-Muķaddimâtü’l-mümehhidât’ı ve Şehâbeddin el-Karâfî’nin eź-Źaħîre’si ve el-Furûķ’u temel kaynakları arasında yer alır. el-MiǾyâr’ın içerdiği konuların coğrafî, sosyal, ekonomik ve hukukî mevzuları da kapsayacak biçimde günlük hayatla ilgili olması, gerek müellifin yaşadığı dönemin gerekse daha önceki dönemlerin sosyal yapısına dair birçok bilgiye ulaşma imkânı vermektedir. Kitapta toplumun eğlence, giyim kuşam ve yeme içme kültürüne, şehirleşme ve savaş gibi konulara değinilmesi onu diğer ilim dallarını da ilgilendiren önemli bir kaynak haline getirmektedir. Ayrıca eserde mevcut fetvalarda Venşerîsî’nin fıkhî yaklaşımına, teorinin pratik olaylara uygulanışına ve sosyal olgu-fetva ilişkisine dair önemli örnekler bulunmaktadır. Venşerîsî’nin bu kitabı daha sonra kaleme alınan birçok çalışmaya örnek teşkil etmiş ve geçmiş ile gelecek arasında önemli bir köprü vazifesi görmüştür. Eserin nevâzil edebiyatındaki önemi sebebiyle Vezzânî dört asır sonra yazdığı benzer bir kitabına el-MiǾyârü’l-cedîd adını vermiştir. Öte yandan Venşerîsî el-MiǾyâr’a aktardığı fetvaların şahıslara aidiyeti ve sıhhati, üslûbu, bazı konularda müphemlik bulunması gibi sebeplerle eleştirilere mâruz kalmıştır. el-MiǾyâr üzerine birçok çalışma yapılmıştır; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’nin Tertîbü câmiǾi’l-MiǾyâr adlı eseri bunların başında gelir. Eserle ilgili çalışmalardan biri de Ahmed b. Saîd el-Meclîdî el-Fâsî’nin el-İǾlâm bimâ fi’l-MiǾyâr min fetâva’l-aǾlâm adlı ihtisarıdır (Fas 1351). Emile Amar el-MiǾyâr’ın bazı bölümlerini La pierre de touche des fétwas de Ahmad al-Wanscharīsī. Choix de consultations juridiques des faqihs du Maghreb başlığıyla Fransızca’ya tercüme etmiştir (I-II, Paris 1908-1909; Liechtenstein 1974). Eserle ilgili olarak Histoire et société en occident musulman au moyen âge: analyse du Mi‘yār d’al-Wansarisi adlı bir çalışma yapan Vincent Lagardére de (Madrid 1995) kitapta önemli gördüğü fetvaları Fransızca’ya çevirmiş ve kullanıma uygun biçimde düzenlemiştir. el-MiǾyâr’da yer alan “el-Müstaĥsen mine’l-bidaǾ” başlıklı bölüm (el-MiǾyârü’l-muǾrib, II, 461-511) Henri Peres tarafından aynı adla yayımlanmıştır (Cezayir 1946). Çok yönlü bir eser olan el-MiǾyâr’a dair farklı alanlarda da çalışmalar yapılmıştır. Francisco Vidal Castro eseri ekonomi ve toplum çerçevesinde değerlendiren bir doktora tezi hazırlamış (Economia y sociedad en al-Andalus y el Magreb a través de una fuente juridica: el-Mi’yar de al-Wanšarisi [m. 934/1508]. Estudio especial del agua, 1962, Granada Üniversitesi), Salud M. Rojas el-MiǾyâr’daki fetvalardan hareketle Gırnata’da hüküm süren Nasrîler Devleti’nin malî ve ekonomik yapısını ve bunların hukukî yapıyla ilişkisini incelemiştir (bk. bibl.). Kemâl es-Seyyid Ebû Mustafa’nın Cevânibü’l-ĥayâti’l-ictimâǾiyye ve’l-iķtiśâdiyye ve’d-dîniyye ve’l-Ǿilmiyye fi’l-Maġribi’l-İslâmî min ħilâli nevâzili ve fetâva’l-MiǾyâri’l-muǾrib li’l-Venşerîsî adlı çalışması da böyledir (İskenderiye 1996). D. Powers, el-MiǾyâr’daki fetvalardan hareketle 1300-1500 yılları arasında Kuzey Afrika ve Endülüs’te sosyal hayat, hukuk ve gündelik yaşam arasındaki ilişkiyi altı olay çerçevesinde incelemiştir (Law, tür.yer.). Patricia Begue-Bicha, L’enfant dans Al Andalus aux XI-XIIe siècles: étude à partir des fatawâ du Miyar d’Al Wansharîsi (1993, Perpignan Üniversitesi) ve Naaim el-Hassane La vie sociale et religieuse d’après le Mi‘yar d’Al-Wansarīsī (2009, Paris VIII Üniversitesi) adıyla birer doktora tezi hazırlamıştır.

2. Îżâĥu’l-mesâlik ilâ ķavâǾidi’l-İmâm Mâlik (nşr. Ahmed Bû Tâhir el-Hatâbî, Rabat 1400/1980; nşr. Sâdık b. Abdurrahman el-Giryânî, Trablus 1991; Beyrut 2006). Müftülerin bilmesi gereken 118 kaideyi içerir. Ancak bunların büyük bir kısmı daha ziyade mezhep içi bazı ihtilâflarla ilgilidir. Venşerîsî’nin oğlu eseri, Sena’l-muķtebes (en-Nûrü’l-muķtebes) li-fehmi ķavâǾidi’l-İmâm Mâlik ibn Enes adıyla 1500 beyitte nazma çekmiştir. Sâdık b. Abdurrahman el-Giryânî, bu eserle Venşerîsî’nin oğlu Abdülvâhid’in öğrencisi Mencûr’un eserini esas alarak Taŧbîķātu ķavâǾidi’l-fıķh Ǿinde’l-Mâlikiyye min ħilâli kitâbey Îżâĥi’l-mesâlik li’l-Venşerîsî ve Şerĥi’l-Menheci’l-münteħab li’l-Mencûr adıyla bir eser hazırlamıştır (Dübey 2002; Beyrut 2010). 3. Dürerü’l-ķalâǿid ve ġurerü’ŧ-ŧarari ve’l-fevâǿid (nşr. Bedr İbn Abdülilâh el-İmrânî, İbnü’l-Hâcib’in CâmiǾu’l-ümmehât’ı [Muħtaśaru İbni’l-Ĥâcibi’l-ferǾî] ile birlikte, Beyrut 2004). İbnü’l-Hâcib’in el-Muħtaśar’ına hâşiyedir. 4. ǾUddetü’l-burûķ fî cemǾi mâ fi’l-meźheb mine’l-cümûǾ ve’l-furûķ (nşr. Hamza Ebû Fâris, I-II, Beyrut 1410/1990). el-Müdevvene gibi mezhebin temel kaynaklarında geçen bazı meselelerin fıkıh bablarına göre düzenlendiği eserde müellif çelişkili gibi görünen meseleleri inceler ve bu hususta özellikle Ebû Bekir Muhammed b. Ali el-Kaffâl eş-Şâşî’nin Meĥâsinü’ş-şerîǾa’sı, İbn Rüşd el-Cedd’in el-Beyân ve’t-taĥśîl’i, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin el-Ķabes’i ve Karâfî’nin el-Furûķ’u gibi kaynaklara dayanır. 5. el-Menhecü’l-fâǿiķ ve’l-menhelü’r-râǿiķ ve’l-maǾne’l-lâǿiķ bi-âdâbi’l-müveŝŝiķ ve aĥkâmi’l-veŝâǿiķ.


Noterlikle ilgilidir (Fas 1292, 1298; nşr. Latîfe el-Hasenî, Rabat 1997; nşr. Abdurrahman b. Hammûd b. Abdurrahman el-Etram, I-II, Dübey 1426/2005; nşr. Abdülbâhir ed-Devkâlî, Beyrut 2006). 6. Ġunyetü’l-muǾâśır ve’t-tâlî fî şerĥi fıķhi Veŝâǿiķi’l-ķāđî el-Fiştâlî (Fas 1307). Ahmed b. Abdurrahman el-Fiştâlî’nin noterlikle ilgili çalışmasına dair bir şerhtir. 7. Esna’l-metâcir fî beyâni aĥkâmi men ġalebe Ǿalâ vaŧanihî en-Naśârâ ve lem yuhâcir ve mâ yeterattebü Ǿaleyhi mine’l-Ǿuķūbâti ve’z-zevâcir (el-MiǾyâr içinde, Fas 1315; Rabat 1981, II, 119-136; nşr. Hüseyin Munîs, Kahire 1996; nşr. Ebû Hanîye - Hasan Mahmûd, Amman 2001; nşr. Ahmed b. Abdülkerîm Necîb, Kahire 2006). Bu küçük risâle Endülüs’ten Kuzey Afrika’ya göç ettikten sonra tekrar Endülüs’e dönmek isteyenlerin karşılaştıkları fıkhî meselelerle ilgili sorulara verilen cevapları içerir. Aboobaker Mehmood Asmal, Muslims under non-Muslim Rule: the Fiqhi (Legal) Views of ibn Nujaym and al-Wansharisi adıyla bir doktora çalışması yapmıştır (1998, Manchester Üniversitesi). Pormann da eserin önceki kaynaklarla ilişkisini, fetvaların daha sonraki dönemlere ve azınlık durumundaki müslümanların statüsüyle ilgili modern tartışmalara etkisini incelemiştir (bk. bibl.). 8. İđâǿetü’l-ĥalek fi’r-red Ǿalâ men eftâ bi-tażmîni’r-râǾi’l-müşterek (Fas 1890). Müellifin, verdiği fetvalara yöneltilen eleştirilere cevap mahiyetinde kaleme aldığı bu eser Fas’ta yaptığı ilk çalışma olarak kabul edilir. 9. Kitâbü’l-Ecvibe (Rabat Halk Ktp., nr. K-684; Tıtvân Halk Ktp., nr. 654). Ecvibe fıķhiyye ve el-Mesâǿilü’l-ĶalǾiyye adıyla anılan eser, Ebû Abdullah Muhammed el-Kal‘î tarafından sorulan elli dört soruya verilen cevapları ihtiva eder. 10. Vefeyâtü’l-Venşerîsî. 701-912 (1301-1506) yılları arasında vefat etmiş kişiler hakkında kısa bilgiler içerir (Muhammed Haccî’nin Elfü sene mine’l-vefeyât fî ŝelâŝeti kütüb adıyla yayımladığı çalışmanın içinde, Rabat 1396/1976, sy. 97-157; nşr. Muhammed b. Yûsuf el-Kādî, Kahire 2009). 11. Kitâbü’l-Vilâyât (Rabat 1356/1937, Arapça ve Le livre des magistratures d’el-Wancherisi başlığıyla Fransızca olarak). Müellifin, birçok kaynağın yanı sıra Mâverdî’nin el-Aĥkâmü’s-sulŧâniyye’siyle İbn Ferhûn’un Tebśıratü’l-ĥükkâm’ından yararlandığı eserde kadıların bilmesi gereken şer‘î ve idarî meseleler on yedi başlık altında örneklerle anlatılmıştır. 12. Muħtaśaru Aĥkâmi’l-Burzülî (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 433/3; Rabat Halk Ktp., nr. 1343, K634, K6581; Rabat Kraliyet Ktp., nr. 8462, 9843). Burzülî’nin CâmiǾu mesâǿili’l-aĥkâm’ındaki nevâzillerin muhtasarıdır. 13. el-Fevâǿidü’l-mühimme (Rabat Halk Ktp., nr. D-2197). 14. Şerĥu’l-Ħazreciyye fi’l-Ǿarûż (Rabat Halk Ktp., nr. 1061-K). 15. Risâle fî mesâǿili’l-fıķhiyye (Princeton Üniversitesi Ktp., İslâmî Yazma Eserler, Garrett nr. 178Y). 16. el-Mübdî li-ħaŧaǿi’l-Ĥumeydî (Fas 1313). 17. el-Ķaśdü’l-vâcib fî maǾrifeti ıśŧılâĥi İbni’l-Ĥâcib (nşr. Ahmed Abdülkerîm Necîb, Kahire 1430/2010, İbnü’l-Hâcib’in CâmiǾu’l-ümmehât’ı ile birlikte). 18. en-Nevâzilü’l-câmiǾa (nşr. Şerîf el-Mürsî, Kahire 1432/2011). Venşerîsî’nin kendi eserlerinde veya başka kaynaklarda isimleri geçen el-VâǾî li-mesâǿili’l-inkâr ve’t-tedâǾî, Şerĥu ǾUmdeti’l-aĥkâm, Fehrese, Tecrîdü me’ştemele Ǿaleyhi Muħtaśaru İbn ǾArafe mine’l-ĥaķāǿiķı’ş-şerǾiyye ve’l-ĥudûdi’s-seniyye, Tercemetü Ebî ǾAbdillâh Muĥammed el-Maķķarî el-Ced, TaǾlîķ Ǿalâ Muħtaśari İbni’l-Ĥâcibi’l-ferǾî, Ĥillü’r-ribķa Ǿan esîri’ś-śafķa gibi eserleri de bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

Venşerîsî, el-MiǾyârü’l-muǾrib (nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1401/1981, II, 119-136, 461-511; VIII, 341; XII, 395; ayrıca bk. neşredenin girişi; a.mlf., Vefeyât (Elfü sene mine’l-vefeyât içinde, nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1396/1976, s. 144, 145, 148, 149, 150, 151, 153, 154; a.mlf., Îżâĥu’l-mesâlik (nşr. Ahmed Bû Tâhir el-Hattâbî), Rabat 1980, neşredenin girişi, s. 49, 69, 71, 270; a.mlf., ǾUddetü’l-bürûķ (nşr. Hamza Ebû Fâris), Beyrut 1990, neşredenin girişi, s. 22, 28, 34-35, 36 vd., 79; İbn Asker el-Mağribî, Devĥatü’n-nâşir (nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1397/1977, s. 47-48; Mencûr, Fihrisü Aĥmed el-Mencûr (nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1396/1976, s. 40, 44, 50-51, 79; İbnü’l-Kādî, Cezvetü’l-iķtibâs, Rabat 1393/1973, I, 156-157; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc (nşr. Abdülhamîd Abdullah el-Herâme), Trablus 1408/1989, s. 135-136; Ahmed b. Muhammed el-Makkarî, Ezhârü’r-riyâż (nşr. Saîd Ahmed A‘râb - Muhammed b. Tâvît), Rabat 1398/1978, III, 65, 306-307; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 1123-1124; Abdülazîz Binabdullah, MaǾlemetü’l-fıķhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 14, 22, 114-115; Fevzî Abdürrezzâk, el-MaŧbûǾâtü’l-ĥaceriyye fi’l-Maġrib, Rabat 1406/1986, s. 27, 75, 85, 90, 93, 100; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-Maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1410/1990, V, 108-116; D. S. Powers, “The Art of the Legal Opinion: al-Wansharisi on Tawlīj”, Islamic Legal Interpretation, Muftis and Their Fatwas (ed. Muhammad Khalid Masud v.dğr.), Cambridge 1996, s. 100, 114; a.mlf., Law, Society and Culture in the Maghrib: 1300-1500, Cambridge 2002, s. 4-5, 9-10; a.mlf., “Four Cases Relating to Women and Divorce in al-Andalus and the Maghrib, 1100-1500”, Dispensing Justice in Islam: Qadis and Their Judgments (ed. Muhammad Khalid Masud v.dğr.), Leiden 2006, s. 383-409; a.mlf. - E. Terem, “From The Mi‘yar of al-Wansharīsī to The New Mi‘yār of al-Wazzānī: Continuity and Change”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, XXXIII, Jerusalem 2007, s. 235-260; Nâsırüddin Saîdûnî, Mine’t-türâŝi’t-târîħî ve’l-coġrâfî li’l-ġarbi’l-İslâmî, Beyrut 1999, s. 277-285; Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Selvetü’l-enfâs (nşr. Abdullah Kâmil el-Kettânî v.dğr.), Dârülbeyzâ 1425/2004, II, 171-173; Osman Yılmaz, Endülüs Mâlikî Hukuk Geleneğinde Mezhep İçi İstidlâl Yöntemi Olarak Mâ Cerâ Bihi’l-‘Amel Kavramı (yüksek lisans tezi, 2008), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 84; Afîfe Harûbî, “el-Uśûlü’lletî esnede ileyhâ Ebü’l-ǾAbbâs el-Venşerîsî fî fetâva’l-MiǾyâri’l-muǾrib”, el-Medresetü’l-Mâlikiyyetü’l-Cezâǿiriyye, Cezayir 2009, s. 467-469; Hamza Ebû Fâris, “el-İmâm el-Venşerîsî ve kitâbühû ǾUddetü’l-bürûķ”, Mecelletü’l-veŝâǿiķ ve’l-maħŧûŧât, sy. 1, Trablus 1986, s. 269, 270; Fr. Vidal Castro, “Ahmad al-Wansarīsī (m. 914/1508). Principales Aspectos De Su Vida”, al-Qantara, sy. 2, Madrid 1991, s. 324-325, 327-328, 333-338; a.mlf., “Economia y sociedad en al-Andalus”, Actas del II Coloquio Hispano-Marroqui de Ciencias Históricas, Madrid 1992, s. 339, 341; a.mlf., “Las Obras de Ahmad al-Wanšarīsī (m. 914/1508). Inventario Analitico”, Anaquel de Estudios Arabes, III, Madrid 1992, s. 73-112; Ömer b. Hammâdî, “Min Meşâkili kitâbi’l-MiǾyâr li’l-Venşerîsî: Nisbetü’l-fetâvâ ilâ aśĥâbihâ ve’ž-žurûfü’lletî ĥaffet bi-incâzihî ve žuhûrih”, Mecelle Dirâsât Endelüsiyye, sy. 25, Tunus 1421/2001, s. 61, 66; sy. 26 (1422/2001), s. 91-108; P. E. Pormann, “Das Fatwa die Herrlichsten Waren (Asnā’l-matāğir) des al-Wanšarīsī”, Isl., LXXX/2 (2003), s. 303; S. M. Dominguez Rojas, “La economia del reino nazari a traves de las fetuas recogidas en el Mi‘yār de al-Wanšarīsī”, Anaquel de Estudios Arabes, XVII (2006), s. 77-107; Smain Khaldi, “el-Venşerîsî ve el-Mi‘yâru’l-mu‘rib Adlı Eseri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 8, Konya 2006, s. 359-367; V. Lagardère, “al-Wanѕћarīsī”, EI² (İng.), XI, 139-141.

Necmettin Kızılkaya - Osman Yılmaz