UMDETÜ’l-AHKÂM

(عمدة الأحكام)

Cemmâîlî’nin (ö. 600/1203) Øaĥîĥayn’da ittifakla rivayet edilen ahkâm hadislerine dair eseri.

Kaynaklarda ǾUmdetü’l-aĥkâm min kelâmi ħayri’l-enâm Ǿaleyhiśśalâtü ve’s-selâm, el-ǾUmde fi’l-aĥkâm fî meǾâlimi’l-ĥelâl ve’l-ĥarâm ve el-ǾUmde fi’l-aĥkâm fî meǾâlimi’l-ĥelâl ve’l-ĥarâm Ǿan ħayri’l-enâm Muĥammed Ǿaleyhiśśalâtü ve’s-selâm mimme’t-tefeķa Ǿaleyhi’ş-Şeyħân gibi adlarla anılan eser kısaca ǾUmdetü’l-aĥkâm ve el-ǾUmde fi’l-aĥkâm isimleriyle bilinmektedir. Müttefekun aleyh olan 420 kadar ahkâm hadisini bir araya getiren bu eser, Cemmâîlî’nin çağdaşı İbnü’l-Harrât’ın (ö. 582/1186) el-Aĥkâmü’l-kübrâ, el-Aĥkâmü’l-vüsŧâ ve el-Aĥkâmü’ś-śuġrâ adlı eserleri bir yana bırakılırsa, ahkâm hadislerini derleyen ilk müstakil eser kabul edilebilir. ǾUmdetü’l-aĥkâm çok ilgi görmüş, ders halkalarında okunmuş, ezberlenmiş ve bir el kitabı haline gelmiştir (Bedreddin ez-Zerkeşî, s. 68). ǾUmdetü’l-aĥkâm, daha sonraki dönemlerde birçok âlimin ahkâm hadisleri konusuyla ilgilenmesine öncülük etmiş; Mecdüddin İbn Teymiyye el-Münteķā min aħbâri’l-Muśŧafâ, Nevevî el-Ħulâśa fî eĥâdîŝi’l-aĥkâm (Ħulâśatü’l-aĥkâm), İbn Dakīkul‘îd el-İlmâm bi-eĥâdîŝi’l-aĥkâm, İbn Abdülhâdî el-Muĥarrer fi’l-ĥadîŝ ve İbn Hacer el-Askalânî Bulûġu’l-merâm adlı eserlerini bu örnekten esinlenerek kaleme almışlardır.

ǾUmdetü’l-aĥkâm, Hanbelî fıkıh kitaplarındaki konu sıralaması esas alınarak Buhârî ve Müslim’de olduğu gibi kitap ve bab başlıklarına göre tasnif edilmiştir. Eserdeki hadisler için Buhârî’nin metinleri esas alınmış, Müslim’in rivayetlerinde herhangi bir eksiklik veya fazlalık varsa bunlara işaret edilmiş, hadis farklı bir ifade ile nakledilmişse bu da gösterilmiştir. Metinlerden sonra yer yer kelime açıklamaları yapılmış, gerektiğinde hadisteki şahısların kimlikleri belirtilmiştir. ǾUmdetü’l-aĥkâm’ın kitap sayısı bazı neşirlerde on beş ve on dokuz, bab sayısı altmış üç, altmış dört ve altmış sekiz diye gösterilmiştir. Bu farklılığın sebebi bazan kitap başlıklarının bab, bab başlıklarının kitap olarak kaydedilmesidir. Eserin neşirleri farklı nüshalara dayandığı için hadis sayısı 407, 410, 420, 427, 448, 459 ve 501 şeklinde değişmektedir. Bunun asıl sebebi, Cemmâîlî’nin eserini şerheden âlimlerden bir kısmının Buhârî ve Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’lerinde bulunup müttefekun aleyh olmayan hadisleri de esere ilâve etmiş olmasıdır. Eseri on beş yazma nüshaya dayanarak yayına hazırlayan Mustafa Abdülkādir Atâ’nın hadis sayısını 420 olarak tesbit etmesi doğruya en yakın belirleme olarak görülmektedir.

Günümüze pek çok nüshası ulaşan eser el-ǾUmde fi’l-aĥkâm fî meǾâlimi’l-ĥelâl ve’l-ĥarâm (Delhi 1895; Kahire 1342; nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire 1373, 1407/1986; nşr. Muhibbüddin el-Hatîb, baskı yeri yok, 1376; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1406/1986) ve ǾUmdetü’l-aĥkâm min kelâmi ħayri’l-enâm (Kahire, ts.; Riyad 1385/1965; Riyad, ts.; nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī, Kahire, ts.; Medine 1395; Cidde 1406/1985; nşr. Mahmûd el-Arnaûd - Şuayb el-Arnaûd, Dımaşk-Beyrut 1408/1987) adıyla birçok defa neşredilmiş ve ǾUmdetü’l-aĥkâm ismiyle Türkçe’ye çevrilmiştir (trc. Mehmet Yılmaz - Ayhan Kalaycı, İstanbul 1985). Müellifin vefatından kısa bir süre sonra meşhur olan kitap, farklı mezheplere mensup birçok âlim tarafından kendi mezheplerinin esaslarına göre şerhedilmiş, ayrıca eser ve şerhleri üzerine pek çok hâşiye ve ta‘lik yazılmıştır. Şerhler arasında en çok bilinenleri İbn Dakīkul‘îd’in İĥkâmü’l-aĥkâm şerĥu ǾUmdeti’l-aĥkâm (Delhi 1313/1895; Kahire 1342; nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī - Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire 1372; nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, I-II, Beyrut 1374/1955, Beyrut 1407/1987, Kahire 1418/1997; nşr. Tâhâ Sa‘d - Mustafa el-Hevvârî, I-II, Kahire 1396/1976; nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî, I-IV, Kahire 1410/ 1990); Alâeddin Ali b. Dâvûd İbnü’l-Attâr eş-Şâfiî’nin el-ǾUdde fî şerĥi’l-ǾUmde fî eĥâdîŝi’l-aĥkâm (nşr. Nazzâm Muhammed Sâlih Ya‘kūbî, I-III, Beyrut 1427/2006); Fâkihânî’nin Riyâżü’l-efhâm fî şerĥi ǾUmdeti’l-aĥkâm (nşr. Şerîfe el-Ömerî, Beyrut 1430/2009; nşr. Nûreddin Tâlib, Küveyt 1431/2010); Bedreddin ez-Zerkeşî’nin en-Nüket Ǿale’l-ǾUmde fi’l-aĥkâm (nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî, Riyad 1428/2007); İbnü’l-Mülakkın’ın el-İǾlâm bi-fevâǿidi ǾUmdeti’l-aĥkâm (nşr. Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Müşeykıh, I-X, Riyad 1417-1421/1997-2000);


Şemseddin es-Seffârînî’nin Keşfü’l-liŝâm şerĥu ǾUmdeti’l-aĥkâm (nşr. Nûreddin Tâlib, I-VII, Küveyt 1428/2007); Abdülkādir Bedrân’ın Mevridü’l-efhâm min selsebîli ǾUmdeti’l-aĥkâm; Abdurrahman b. Nâsır es-Sa‘dî’nin Şerĥu ǾUmdeti’l-aĥkâm (nşr. Enes b. Abdurrahman b. Abdullah el-Akīl, I-III, Küveyt 1431/2010); Abdullah b. Abdurrahman b. Sâlih Âlü Bessâm’ın Teysîrü’l-Ǿallâm şerĥu ǾUmdeti’l-aĥkâm (I-II, Kahire 1380, 1381; Mekke 1393, 1404/1984, 1405/1985; Beyrut 1398/ 1978; I-III, Cidde 1407/1987) ve Ħulâśatü’l-kelâm Ǿalâ ǾUmdeti’l-aĥkâm (Kahire 1382/1962); Hasan Süleyman en-Nûrî - Alevî b. Abbas el-Mâlikî’nin Neylü’l-merâm şerĥu ǾUmdeti’l-aĥkâm (Mekke 1381, 1390); Ahmed b. Yahyâ en-Necmî’nin Teǿsîsü’l-aĥkâm Ǿalâ mâ saĥĥa Ǿan ħayri’l-enâm bi-şerĥi eĥâdîŝi ǾUmdeti’l-aĥkâm (Câzân 1400); Muhammed b. Sâlih b. Useymîn’in Tenbîhü’l-efhâm şerĥu ǾUmdeti’l-aĥkâm (Dübey 1426/2005); Faysal b. Abdülazîz Âlü Mübârek’in Ħulâśatü’l-kelâm şerĥ Ǿalâ ǾUmdeti’l-aĥkâm (Kahire 1369, Riyad 1379, 1422/2001); Ebû Üsâme Süleym b. Îd el-Hilâlî’nin Zübdetü’l-efhâm bi-fevâǿidi ǾUmdeti’l-aĥkâm (I-II, Beyrut 2007) ve İsmâil b. Muhammed el-Ensârî’nin el-İlmâm bi-şerĥi ǾUmdeti’l-aĥkâm (Riyad 1400/1980) adlı eserleridir. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî ǾUmdetü’l-aĥkâm üzerine yazılmış kırk beş şerh, hâşiye ve ta‘lik tesbit etmiştir (Bedreddin ez-Zerkeşî, neşredenin girişi, s. 59-63).

İbnü’n-Nakkāş’ın İĥkâmü’l-aĥkâmi’ś-śâdire min beyni şefeteyyi seyyidi’l-enâm adlı eseri (nşr. Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib, Kahire 1409/1989) ǾUmdetü’l-aĥkâm’ın tekmilesi mahiyetinde olup Bedevî Abdüssamed Tâhir İĥkâmü’l-aĥkâm’ı yüksek lisans tezi olarak tahkik etmiştir (1406/1986, Câmiatü Ümmi’l-kurâ, Mekke). İbnü’n-Nakkāş ayrıca ǾUmdetü’l-aĥkâm üzerine sekiz ciltlik bir şerh yazdığını belirtmektedir (Safedî, III, 98). İbn Merzûk el-Hatîb’in Teysîrü’l-merâm fî şerĥi ǾUmdeti’l-aĥkâm’ı İbn Dakīkul‘îd ve Fâkihânî’nin şerhlerinin bazı ilâvelerle birleştirilmesinden ibarettir (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, I, 438). Emîr es-San‘ânî, İbn Dakīkul‘îd’in İĥkâmü’l-aĥkâm’ına dair el-ǾUdde Ǿalâ Şerĥi’l-ǾUmde (Kahire 1960) ve el-ǾUdde ĥâşiye Ǿalâ İĥkâmi’l-aĥkâm (nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî, I-IV, Kahire 1410/1990) adıyla iki hâşiye yazmıştır. İbn Hacer el-Askalânî’nin en-Nüket Ǿalâ şerĥi’l-ǾUmde isimli kitabı, İbnü’l-Mülakkın’ın kaleme aldığı şerh üzerine bazı notlar ihtiva etmekte olup tamamlanmamıştır. Kâtib Çelebi’nin ǾUddetü’l-efhâm fî şerĥi ǾUmdeti’l-aĥkâm adıyla zikredip Ebû Bekir eş-Şâşî’ye ait el-ǾUmde fî fürûǾi’ş-ŞâfiǾiyye adlı eserin şerhi olduğunu söylediği kitabın da (Keşfü’ž-žunûn, II, 1169-1170) Cemmâîlî’nin ǾUmdetü’l-aĥkâm’ının Ali b. Muhammed el-Hâzin tarafından yapılan şerhi olduğu belirtilmektedir (DİA, XVII, 126).

ǾUmdetü’l-aĥkâm’ın ricâli hakkında da çalışmalar yapılmıştır. Bu konuda Abdülkādir b. Muhammed es-Sa‘bî Ricâlü ǾUmdeti’l-aĥkâm (Medine Ârif Hikmet Ktp., Usûlü’l-hadîs, nr. 35), Cemâleddin Abdullah ez-Zevlî Ricâlü’l-ǾUmde, Ebû İshak İbrâhim b. Mûsâ el-Ebnâsî el-ǾUdde Ǿalâ ricâli’l-ǾUmde (Rabat, nr. 3175), İbnü’l-Mülakkın el-ǾUdde fî maǾrifeti ricâli’l-ǾUmde, Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî Ricâlü’l-ǾUmde ve Alevî b. Abbas el-Mâlikî İtĥâfü’ŧ-ŧullâb li-terâcimi men źükire fi’l-ǾUmde mine’r-ruvâti ve’l-aśĥâb adıyla birer eser kaleme almıştır. İbn Hacer el-Askalânî, Tesmiyetü men Ǿurife mimmen übhime fi’l-ǾUmde adlı kitabında bu eserdeki hadislerde geçen müphem şahısların kimliğini tesbit etmiş (Mektebetü’l-Ezher, Mecmûa, nr. 109, vr. 113-128), Ebû Yâsir Muhammed b. Ammâr el-Mâlikî el-İĥkâm fî şerĥi ġarîbi ǾUmdeti’l-aĥkâm’ında eserde yer alan garîb lafızları açıklamış, Bedreddin İbn Ferhûn, el-ǾUdde fî iǾrâbi’l-ǾUmde’sinde (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 395; İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye, Hadis, nr. 4) kitabı i‘rab açısından incelemiştir (Bedreddin ez-Zerkeşî, neşredenin girişi, s. 9-10, 63-64).

BİBLİYOGRAFYA:

Cemmâîlî, el-ǾUmde fi’l-aĥkâm fî meǾâlimi’l-ĥelâl ve’l-ĥarâm (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ), Beyrut 1406/1986; İbn Dakīkul‘îd, İĥkâmü’l-aĥkâm şerĥu ǾUmdeti’l-aĥkâm (nşr. Ahmed M. Şâkir), Kahire 1418/1997, neşredenin girişi, s. 3-9; Safedî, AǾyânü’l-Ǿaśr (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1410/1990, III, 98; Bedreddin ez-Zerkeşî, en-Nüket Ǿale’l-ǾUmde fi’l-aĥkâm (nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî), Riyad 1428/ 2007, s. 67-69; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-11, 59-64; Keşfü’ž-žunûn, II, 1164-1165, 1169-1170; Brockelmann, GAL, I, 438; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), IV, 37; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/ 2004, II, 1223-1227; Ali Eroğlu, “Hâzin, Ali b. Muhammed”, a.e., XVII, 126.

Mehmet Efendioğlu