ULVÂN el-HAMEVÎ
(علوان الحموي)
Ebü’l-Vefâ Alâüddîn Ulvân Alî b. Atıyye b. el-Hasen el-Hamevî el-Hîtî (ö. 936/1530)
Ulvâniyye tarikatının kurucusu, Şâfiî âlimi.
İbn Tolun’un, vefat ettiğinde yaşının seksenin üzerinde olduğuna dair verdiği bilgiye göre Hama’da 850 (1446) yılı dolaylarında doğmuş olmalıdır. Altmış üç yaşında öldüğü şeklinde Necmeddin el-Gazzî’nin zikrettiği bir rivayetten ise (el-Kevâkibü’s-sâǿire, II, 213) 873 (1468) yılında dünyaya geldiği sonucu çıkmaktadır. Ailesi Bağdat civarında Fırat kıyısındaki Hît beldesindendir. Hama’da başladığı tahsilini Halep ve Dımaşk’ta, ayrıca Şam bölgesinin çeşitli şehirlerinde sürdürdü. Hocaları arasında Bedreddin İbn Nebhân ed-Dımaşkī, Şemseddin Muhammed b. Dâvûd el-Bâzilî, Fahreddin Osman b. Muhammed ed-Dîmî, İbnü’n-Nâsıh et-Trablusî, Kutbüddin Ahmed b. Muhammed el-Haydarî, Nûreddin İbn Zehre el-Hımsî, Burhâneddin İbrâhim b. Muhammed en-Nâcî ve Şemseddin İbnü’s-Sellâmî’nin adları anılmaktadır. Öğrenimini tamamladıktan sonra Hama’da halka Kur’an öğretmek ve vaaz vermekle meşgul oldu. Hama’ya gelen Şâzelî şeyhi Ali b. Meymûn el-Mağribî’nin tavsiyesiyle bu faaliyeti bıraktı, ona intisap ederek kendini riyâzete verdi. Bunun üzerine halkın bir kesimi şeyhine ve ona karşı cephe aldıysa da irşada başlayınca kendisine büyük bir teveccüh gösterildi, ünü bütün Şam bölgesinde yayıldı ve adı Hama ile özdeşleşti; Şeyh Ulvân (Alvân) diye tanındı. Hama Ulucamii’nde vaazlar verdi. Özellikle ıslahçı kişiliğiyle dikkat çeken Ulvân el-Hamevî halkın ahlâk eğitimiyle Kitap ve Sünnet’e aykırı tasavvufî yönelişlerden uzaklaşması için çaba sarfetti; yönetici zümreden uzak durduğu gibi bağlılarına da bunu öğütledi. Yöneticileri yanlış uygulamalarından dolayı şiddetle eleştirdi ve halka iyi davranmaları konusunda nasihatlerde bulunduğu bir kitap yazdı. 908 (1502) yılında şeyhi Ali b. Meymûn’u ziyaret için Bursa’ya gidip iki ay orada kaldı.
Necmeddin el-Gazzî, İbn Tolun’dan naklen Ulvân el-Hamevî’nin seksen yaşına yaklaşmış olarak 6 Cemâziyelevvel 936 (6 Ocak 1530) Perşembe günü Hama’da vefat ettiğini, vaazlarını yaptığı yerde defnedildiğini ve ölüm haberinin 21 Cemâziyelevvel (21 Ocak) Cuma günü Dımaşk’a ulaştığını belirtir (a.g.e., II, 212-213). Buna karşılık İbn Tolun’un Müfâkehetü’l-ħillân fî ĥavâdiŝi’z-zamân adlı eserine ait kayıp parçaları ihtiva eden bir neşirde (Ĥavâdiŝü Dımaşķ, s. 229) seksen yaşını aşmış olarak 18 Rebîülevvel’de (20 Kasım 1529) Salı günü öldüğü kaydedilmekte, fakat salıya 18 Rebîülevvelin değil 18 Cemâziyelevvelin (18 Ocak 1530) denk gelmesi ve aynı yerde başka çelişkili bilgilerin de yer alması istinsah hatalarını akla getirmektedir. Nitekim Şeyh Ulvân’ın oğlunun arkadaşı olan İbnü’l-Hanbelî de gün vermemekle birlikte cemâziyelevvel ayını zikretmiştir. 922 (1516) yılında vefat ettiğine dair Taşköprizâde’de yer alan kayıt ise yanlıştır. Şeyh Ulvân’ın türbesi Hama’nın önemli ziyaretgâhlarındandır. Şehirde kendi adıyla anılan bir cadde, köprü ve cami vardır.
İbnü’l-Hanbelî, Necmeddin el-Gazzî ve Nebhânî, Ulvân el-Hamevî’nin oğlu Şemseddin Muhammed’in Tuĥfetü’l-ĥabîb adlı eserinden naklen onun çok sayıda kerametini zikretmiştir. Önde gelen talebe ve müridleri arasında iki oğlu Ebü’l-Feth Şemseddin Muhammed ve Ebü’l-Vefâ Tâceddin Muhammed, damatları Kādılkudât Bedreddin İbnü’n-Nasîbî ve Hama Kadısı Mahmûd b. Ali et-Türkmânî, ayrıca Zeynüddin İbn Sâme el-Halebî, Ali b. Ahmed el-Kâzvânî (el-Kîzvânî), Zeynüddin Abdurrahman b. Muhammed el-Betrûnî, Ömer b. Muhammed el-İskâf el-Ukaybî gibi âlim ve sûfîler anılmaktadır. Kendisinden hadis dinlediği Zeynüddin İbnü’ş-Şemmâ el-Halebî de onun müridlerindendir. Şeyhinin diğer halifesi ve Arrâkıyye tarikatının
kurucusu İbn Arrâk Muhammed b. Ali ile yakın dostluğu vardı. Zebîdî, Şeyh Ulvân’a nisbet ettiği Ulvâniyye tarikatını Medyeniyye’nin bir kolu olan Havâtıriyye’nin (Meymûniyye) şubesi diye gösterir ve silsilesini zikreder.
Eserleri. Akaid. 1. Beyânü (Bedîǿü)’l-meǾânî fî şerĥi ǾAķīdeti’ş-Şeybânî (Beyrut 1324). 2. ǾAķīde (el-ǾAķīdetü’l-ǾUlvâniyye). Muhtasar bir eser olup (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1180, vr. 64-69; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 836) müellifi tarafından Hidâyetü’l-Ǿâmil ve kifâyetü’l-Ǿâķıl adıyla şerhedilmiştir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 3624). Ayrıca Muhammed b. Mahmûd el-Acemî, Fethullah b. Mahmûd el-Beylûnî el-Halebî (el-Fetĥu’n-nebevî fî şerĥi ǾAķīdeti’ş-Şeyħ ǾUlvân el-Ĥamevî) ve Hüseyin b. Receb el-Garsî (Kifâyetü’l-mürîd ve bulġati’l-müstefîd) esere şerh yazmıştır. 3. Tuĥfetü’l-iħvân fî mesâǿili’l-îmân (Mektebetü’l-Esed, nr. 15279; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 437). Ziriklî eserin kendi kütüphanesinde bir nüshası olduğunu belirtir. 4. Fetĥu’r-raĥmân bi-şerĥi Risâleti’ş-Şeyħ Reslân. Reslân b. Ya‘kūb el-Ca‘berî’nin Risâletü’t-tevĥîd’i üzerine kaleme alınmış bir şerhtir (nşr. İzze Husariyye, Dımaşk 1389/ 1969).
Tasavvuf ve Ahlâk. 1. Nesemâtü’l-eshâr fî menâķıbi ve kerâmâti’l-evliyâǿi’l-aħyâr. Murakabe, yöneticilerin huzuruna çıkmak ve bunun günahı, Kâbe’nin faziletleri, Arafat’ta vakfe, abdal, anneye babaya iyilik, sıla-i rahim, cumanın ve Hz. Peygamber’e salâtü selâm okumanın faziletleri, Resûlullah’ın hasâis ve mûcizeleri gibi çeşitli konular Kur’an, hadisler ve evliyanın menâkıbı ışığında ele alınmıştır (nşr. Ahmed Ferîd el-Mezyedî, Beyrut 1421/ 2001; nşr. Abdülganî Mistû, Beyrut 1429/ 2008). 2. el-Cevherü’l-maĥbûk bi’l-ħuliyyi’l-mesbûk fî ŧarîķi’s-sülûk (el-Cevherü’l-maĥbûk fî nažmi’s-sülûk). Kendi zamanında ahlâkın bozuluşuna ve bundan sakınmaya, bazı kelâm konularına ve günlük hayatta, ibadetlerde, tasavvuf yolunda gözetilmesi gereken âdâba dair 1233 beyitten oluşan bir manzumedir (nşr. Abdülkādir el-Ulvânî, Şam 1329). 3. en-Neśâǿiĥu’l-mühimme li’l-mülûk ve’l-eǿimme (nşr. Neşve el-Ulvânî, Dımaşk 1420/ 2000). 4. Keşfü’r-reyn ve nezhü’ş-şeyn ve nûrü’l-Ǿayn fî şerĥi Silki’l-Ǿayn li-izhâbi’l-ġayn. İbn Habîb es-Safedî’nin tasavvuf ve sülûke dair kasidesinin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 3718; İÜ Ktp., AY, nr. 990, 1468, 3600, 4174; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1227; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 1451, 5063, 7357, 7972, 8130, 8415, 8459, 8637). 5. Minhâcü’l-Ǿâbidi’l-müttaķī ve miǾrâcü’s-sâliki’l-mürtaķī (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5212, 6048, 10604; el-Mektebetü’l-vakfiyye [Halep], nr. 367). 6. Tuĥfetü’l-iħvâni’ś-śûfiyye ve’l-keşf Ǿan ĥâli men yeddeǾi’l-ķuŧbiyye (GAL, II, 438; Suppl., II, 461). 7. Şerĥu’l-Ķaśîdeti’t-Tâǿiyye (el-Mededü’l-fâǿiz ve’l-keşfü’l-Ǿârıż li-şerĥi Tâǿiyyeti İbni’l-Fârıż) (İÜ Ktp., AY, nr. 2992, 4174; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1906, Hasib Efendi, nr. 277). 8. Risâle fî esânîdi’l-aĥzâb (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1286/ 2, vr. 60a-61b). 9. Ĥizbü’t-tevĥîd (Râşid Efendi Ktp., nr. 1323, vr. 194b-195b).
Fıkıh. 1. Miśbâĥu’l-hidâye ve miftâĥu’d-dirâye (miftâĥu’l-vilâye). Şâfiî fıkhına dairdir (İÜ Ktp., AY, nr. 3969; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 6655, 6682; el-Merkezü’s-sekāfî [Hama], nr. 268). 2. Taķrîbü’l-fevâǿid ve teshîlü’l-maķāśıd. Önceki eserin muhtasarı olup ibadetleri ve hâtime kısmında günlük hayatta çokça karşılaşılan akidler hakkında kısa bilgiler ihtiva eder (nşr. Ömer Hâlid ez-Zi‘bî, baskı yeri yok, ts.). Muhammed es-Sagīr b. Ali eş-Şerîbâtî eseri Neŝrü’l-ferâǿid ve cemǾu’ş-şerâǿid li-îżâĥi Taķrîbi’l-fevâǿid adıyla şerhetmiştir. 3. ǾArâǿisü’l-ġurer ve ġarâǿisü’l-fiker fî aĥkâmi’n-nažar. Karşı cinse bakmanın dinî hükmüyle ilgilidir (nşr. Muhammed Fazl Abdülazîz el-Murâd, Dımaşk 1410/1990). Tarih ve Biyografi. 1. Feżâǿilü’ş-Şâm ve medîneti Dımaşķ. Küçük bir risâledir (nşr. Neşve el-Alvânî, Dımaşk 1997). 2. Mücli’l-ĥüzn Ǿani’l-maĥzûn fî menâķıbi ǾAlî b. Meymûn (Brockelmann, GAL, II, 438). Matthew Wiley Simonds, Ali b. Meymûn’la ilgili olarak hazırladığı doktora tezinde bu çalışmayı da neşre hazırlamıştır (Ali b. Maymûn: An Early Sixteenth Century Sufi Saint and Critic of the Ulama With an Edition of Alwan al-Hamawi’s Mujli al-Huzn an al-Mahzun Fī Manaqib al-Shaykh al-Sayyid al-Sharif Abi’l-Hasan Ali b. Maymun, 1998, University of California, Department of Near Eastern Studies). 3. Faślü’l-ħiŧâb fîmâ verede Ǿan İbni’l-Ħaŧŧâb (Mektebetü’l-Esed, nr. 6063).
Ulvân el-Hamevî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Fetĥu’l-laŧîf bi-esrâri’t-taśrîf (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1881; Şehid Ali Paşa, nr. 1300); el-MiǾrâc (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 3661), es-Seyfü’l-ķātıǾ li-ehli’l-merâǿ fî ķabûli cevâǿizi’s-selâŧîn ve’l-ümerâǿ, Şerĥu Ĥizbi’l-baĥr li’ş-Şâźelî, Keşfü’l-ĥicâb fî tehźîbi’l-meşâyiħ ve’l-aśĥâb, en-Nefeĥâtü’l-ķudsiyye fî şerĥi’l-ebyâti’ş-Şebüsteriyye, es-Sırrü’l-meknûn fî feżâǿili’l-ķahve ve’l-bün (eserlerinin bir listesi ve yazma nüshaları için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 437-438; Suppl., II, 461; Kaytâz, s. 142-150; Taķrîbü’l-fevâǿid, neşredenin girişi, s. 45-56).
BİBLİYOGRAFYA:
Ulvân el-Hamevî, Taķrîbü’l-fevâǿid ve teshîlü’l-maķāśıd (nşr. Ömer Hâlid ez-Zi‘bî), [baskı yeri ve tarihi yok], neşredenin girişi, s. 33-56; a.mlf., Nesemâtü’l-eshâr fî menâķıbi ve kerâmâti’l-evliyâǿi’l-aħyâr (nşr. Ahmed Ferîd el-Mezyedî), Beyrut 1421/2001, s. 17, 41, 161, 308, 334; Şemseddin İbn Tolun, Ĥavâdiŝü Dımaşķ el-yevmiyye (nşr. Ahmed el-Îbiş), Dımaşk 2002, s. 213-214, 221, 228-229; Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķ, s. 353, 543; Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî, Dürrü’l-ĥabeb fî târîħi aǾyâni Ĥaleb (nşr. Mahmûd Hamed el-Fâhûrî - Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre), Dımaşk 1973, I, 954, 958, 961-978, 1016, 1026; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, I, 243, 245; II, 201, 202, 206-213, 224, 229-230; III, 145, 163, 205; ayrıca bk. İndeks; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), X, 304-306; Zebîdî, Ǿİķd, vr. 245a-247a; Serkîs, MuǾcem, II, 1350; Brockelmann, GAL, II, 437-438; Suppl., II, 461; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 742-743; Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâǿ, II, 367-370; M. Riyâz el-Mâlih, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: et-Taśavvuf, Dımaşk 1398-1402/1978-82, II, 50-53, 674-675, 778-780; III, 38-40, 93-94; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), IV, 312-313;
Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, II, 923, 962, 1208, 1211; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], II, 938-939; Abdülhâdî Hâşim, “EǾrâsü’ş-Şâm fî evâħiri’l-ķarni’t-tâsiǾi’l-hicrî”, MMİADm., XXXII/1 (1376/1957), s. 327-337; M. Winter, “Sheikh Ali Ibn Maymûn and Syrian Sufism in the Sixteenth Century”, IOS, VII (1977), s. 281-308; M. Adnân Kaytâz, “el-Şeyħ ǾUlvân ǾAlî b. ǾAŧıyye el-Hîtî: Ĥayâtühü’l-Ǿilmiyye ve âşârüh”, et-Türâŝü’l-ǾArabî, III/10, Dımaşk 1403/ 1983, s. 135-154.
Ahmet Özel