UCEYMÎ
(العجيمي)
Ebü’l-Bekā (Ebû Alî) Hasen b. Alî b.Yahyâ el-Uceymî el-Hanefî el-Mekkî (ö. 1113/1702)
Hadis, fıkıh ve tasavvuf âlimi, tarihçi.
10 Rebîülevvel 1049 (11 Temmuz 1639) tarihinde âlim yetiştiren bir ailenin çocuğu olarak Mekke’de doğdu. Ataları aslen Yemenli’dir, bir süre Mısır’da yaşamış, ardından Mekke’ye yerleşmişlerdi. Babası Mescid-i Harâm’da Hanefî makamının müezzini idi. Uceymî nisbesi hakkında farklı görüşler ileri sürülmektedir. Atalarının muhtemelen bir süre Necid’e yerleşmiş olup bölgenin âdetlerine göre yabancılara verilen Uceymî nisbesiyle anıldıkları, ailesinin Benî Rebîa’dan Bağdat’a yerleşen Uceymîler’e mensup bulunduğu, dedelerinden birinin dilinin peltekliği dolayısıyla Arapça harfleri doğru telaffuz edememesi yüzünden bu lakabın verildiği kaydedilir. Uceymî henüz bir yaşında iken babasının ölümü üzerine annesi tarafından yetiştirildi. Dokuz yaşında hıfzını tamamladı. Annesi vefat edince eğitimini ağabeyi üstlendi. Muhammed b. Ali el-Buhârî el-Mekkî’den kıraat, Hanefî fakihi ve Mekke müftüsü Pîrîzâde İbrâhim’den (İbn Bîrî) fıkıh, on beş yıla yakın talebelik yaptığı Mâlikî fakihi Îsâ b. Muhammed b. Muhammed es-Seâlibî el-Mağribî el-Mekkî’den hadis, tefsir, usûl-i fıkıh, tasavvuf, akaid, siyer, Arap dili ve edebiyatı gibi dersler aldı. Şâfiî fakihlerinden Mühennâ b. İvaz Bâmezrû‘ el-Hadramî, Şebrâmellisî ve Berzencî, mutasavvıf Kuşâşî, hadis ve astronomi âlimi Rûdânî, Şâfiî fakihi, muhaddis ve mutasavvıf Kûrânî, Yemenli âlim ve tarihçi Şillî, hadis ve tefsir âlimi, tarihçi İbn Allân ve Şâfiî fakihi Zeynelâbidîn b. Abdülkādir et-Taberî de onun hocaları arasındadır.
İlim tahsil ederken ders vermeye başladı ve bir süre evinde talebe okuttu. Hocası Îsâ b. Muhammed es-Seâlibî’nin ölümünden sonra Mescid-i Harâm’da hocalık yapmaya devam etti. Zühd ve takvâ sahibi olan Uceymî “Müsnidü’l-Hicâz” lakabıyla ve yetiştirdiği talebelerle tanındı. Özellikle dönemin Hicaz, Yemen, Mısır ve Suriye bölgelerinde kendilerinden hadis rivayet edilen üç meşhur âlimden biridir (diğerleri Ahmed b. Muhammed b. Ahmed en-Nahlî el-Mekkî [ö. 1130/1717] ve Abdullah b. Muhammed b. Sâlim el-Basrî el-Mekkî’dir
[ö. 1134/1722]). Uceymî’nin talebeleri arasında İbn Akīle, Mekke müftüsü Abdülkādir b. Ebû Bekir es-Sıddîkī, Tâceddin b. Ahmed ed-Dehhân, Mekke müftüsü, kadısı ve Mescid-i Harâm imamlarından Tâceddin Ebü’l-Fazl b. Abdülmuhsin el-Kalaî, Bedreddin b. Ömer Hûc el-Mekkî, Muhammed b. Sultân el-Velîdî, Abdülhâliķ el-Mezcâcî el-Hanefî, Ziyâüddin Mustafa b. Fethullah el-Hamevî el-Mekkî, Muhammed Emîn el-Muhibbî, muhaddis İbn Hamza, Muhammed b. Abdülhâdî es-Sindî, oğlu Muhammed ve torunu Abdülkādir b. Yahyâ zikredilebilir. Medine’de Mescid-i Nebevî’de ve Tâif’te İbn Abbas Camii’nde de ders veren Uceymî 3 Şevval 1113’te (3 Mart 1702) Tâif’te vefat etti. Faslı mutasavvıf, muhaddis ve fakih Ayyâşî er-Riĥletü’l-ǾAyyâşiyye adlı eserinde Uceymî’ye geniş yer ayırmış ve onunla tanışmış olmaktan duyduğu memnuniyeti dile getirmiştir (II, 212 vd).
Eserleri. 1. Târîħu Mekke ve’l-Medîne ve Beyti’l-Maķdis. Bu yerlerin tarihiyle birlikte faziletleri, camileri, mezarlıkları, su kaynakları, önemli mevkileri ve ziyaret yerleri hakkındaki eserin bir nüshası Riyad Melik Suûd Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 43/1; bk. Bender b. Muhammed el-Hemedânî, s. 101). 2. el-Fetĥu’l-ġaybî fîmâ yeteǾallaķu bi-manśıbi Âli Şeybî. Kâbe örtüsüyle ilgili hizmetlerle görevli Benî Şeybe ailesine dair küçük bir risâle olup bir nüshası Riyad Melik Suûd Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (nr. 559/8; bk. a.g.e., s. 111). 3. Ħabâya’z-zevâyâ. Müellifin Mekke’deki çeşitli tekke ve zâviyelerde faydalandığı tasavvuf âlimleri başta olmak üzere kendilerinden ders aldığı hocalarının biyografisini ihtiva eden eser özellikle XI. (XVII.) yüzyılda Mekke’nin dinî ve sosyokültürel tarihi bakımından önemlidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Tarih, nr. 2410; Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî, nr. 7; bk. a.g.e., s. 417). 4. İsbâlü’s-setri’l-cemîl Ǿalâ tercemeti’l-Ǿabdi’ź-źelîl. Uceymî’nin kendi hayatına dair küçük bir risâledir (Mektebetü Mekkete’l-Mükerreme, nr. 6/16; bk. a.g.e., s. 426). 5. İhdâǿü’l-leŧâǿif min aħbâri’ŧ-Ŧâǿif. Tâif şehrinin coğrafyası, dinî ve kültürel tarihi hakkındadır (nşr. Yahyâ Mahmûd es-Sââtî, Riyad 1393/1973; Tâif 1400/1980; nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire 1417/1996). 6. Ķurretü Ǿuyûni źevi’r-rütbe bi-tedķīķı mesâǿili’ś-śalâti fi’l-KaǾbe. Kâbe içinden Kâbe’nin dışındaki imama uymaya dair bir risâle olup Riyad Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 1054; bk. M. Habîb el-Hîle, s. 376). Uceymî’nin çoğu risâle mahiyetindeki diğer bazı eserleri de şunlardır: en-Nefĥu’l-miskî fî Ǿumreti’l-Mekkî, es-Seyfü’l-meslûl fî cihâdi aǾdâǿi’r-Resûl, MaǾrifetü ŧuruķı’ś-śûfiyye, Bulûġu’l-meǿmûl min maǾrifeti’l-mükellefi ve ŧarîķı’l-vüśûl, Buġyetü’l-müsterfid fi’l-ķavli bi-śıĥĥati îmâni’l-muķallid, Taĥķīķu’n-nuśra li’l-ķavli bi-îmâni ehli’l-fetre, Mažharu’r-rûĥ bi-sırri’r-rûĥ, Taĥśîlü’l-ķaśdi ve’l-murâd min eĥâdîŝi’t-terġībi fî eyseri’l-aǾmâli ve’l-evrâd, el-Ecvibetü’l-mardiyye Ǿale’l-esǿileti’l-Yemâniyye (Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 172-173).
BİBLİYOGRAFYA:
Ayyâşî, er-Riĥletü’l-ǾAyyâşiyye, Rabat 1397/ 1977, I, 319; II, 212-225; Kādirî, Neşrü’l-meŝânî, III, 136-142; Sıddîk Hasan Han, Ebcedü’l-Ǿulûm, Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), III, 167-168; Brockelmann, GAL Suppl., II, 536-537; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 294; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 264; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 810-813; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 205; Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, el-Muħtaśar min Kitâbi Neşri’n-nevr (nşr. M. Saîd el-Âmûdî - Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 167-173; M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 370-377; Bender b. Muhammed b. Reşîd el-Hemedânî, el-Menhecü’t-târîħî li-müǿerriħî Mekkete’l-mükerreme, Riyad 1418/1997, s. 91-101, 417, 426.
Casim Avcı