UBEYD b. ŞERİYYE
(عبيد بن شريّة)
(ö. 67/686 [?])
Eski Arap tarihiyle ilgili kıssalarıyla tanınan müellif.
Adı, doğum yeri ve tarihi konusunda kesin bilgi yoktur. Adı Ubeyd b. Şeriyye’nin yanı sıra çeşitli noktalama ve harekelemelere göre farklı şekillerde (Abîd b. Şerye, Abîd b. Seriyye, İbn Sâriye, İbn Şerye, Ubeyd b. Seriyye ve Umeyr b. Şübrüme) okunmuştur. Çok sınırlı bilgilerden hareketle Kahtân asıllı Cürhüm kabilesine mensup olup San‘a (İbnü’n-Nedîm, s. 138; Yâkūt, IV, 378), Hîre (İbn Asâkir, XXXVIII, 202; Yâkūt, IV, 375) veya Rakka’da (Aħbâru ǾUbeyd, s. 325) yaşamış olduğu söylenebilir. Kaynaklarda onun hayatına dair 220, 240, 300 yıl gibi abartılı rakamlar verilmekte, kendisine nisbet edilen Kitâbü’l-Mülûk ve aħbâri’l-mâżîn adlı eserde Lahmî, Kinde, Himyer ve Gassân hükümdarlarının tamamına ulaşacak kadar uzun bir ömür sürdüğü belirtilmekte ve kaynaklar çok uzun müddet yaşadığı konusunda birleşmektedir. Eyyâmü’l-Arab’dan Dâhis savaşına ulaştığı, Hz. Peygamber zamanında müslüman olduğu (İbn Kuteybe, el-MaǾârif, s. 534; İbnü’n-Nedîm, s. 138), Muâviye b. Ebû Süfyân’la halifeliği döneminde görüştüğü ve Abdülmelik b. Mervân zamanına kadar (685-705) yaşadığı zikredilmektedir (Yâkūt, IV, 378; İbn Hacer, V, 89).
Ubeyd b. Şeriyye ve rivayetleri hakkında kaynaklarda farklı değerlendirmeler yapılmıştır. İbn Kuteybe el-MaǾârif’inde (s. 534) Ubeyd’i ilk nesep ve ahbâr âlimleri arasında zikreder, Teǿvîlü muħtelifi’l-ĥadîŝ’inde (s. 283) peygamberler tarihiyle ilgili haberlerin sıhhatini tartışırken Kitap ve Sünnet ile desteklenmeyen bu tür haberlerin Ubeyd b. Şeriyye gibi âlimlerden geldiğini söyler. Câhiz bir yerde onu nesep âlimleri, hikmet ve hitabet üstatları arasında zikrederken (el-Beyân ve’t-tebyîn, I, 361-362) bir başka yerde, “İbn Şeriyye’nin yolunu bırak, o haberin zâhirinden başka bir şey bilmez” demektedir (el-Buħalâǿ, s. 47). Dîneverî, Kahtânîler hakkındaki bilgilerin bir kısmını Ubeyd b. Şeriyye’den nakleder (Aħbârü’ŧ-ŧıvâl, s. 7). Eski Himyer tarihi konusundaki rivayetlerin çoğunun Ubeyd b. Şeriyye ve bazı Hîreli râvilere dayandığını söyleyen Mes‘ûdî (et-Tenbîh ve’l-işrâf, s. 88) İslâm öncesi Yemen hükümdarlarının kronolojik sıralamasını Ubeyd b. Şeriyye’den aktarır ve eski Arap tarihi konusunda insanların elinde dolaşan ünlü bir kitabından bahseder (Mürûcü’ź-źeheb, IV, 85-87, 259).
İbnü’n-Nedîm, İbn Şeriyye’nin Kitâbü’l-Emŝâl ile Kitâbü’l-Mülûk ve aħbâri’l-mâżîn adlı iki eserini kaydeder ve elli varaktan oluşan Kitâbü’l-Emŝâl’i bizzat gördüğünü söyler (el-Fihrist, s. 138). Emsâl müellifleri emsâl türü eserlerin ilki sayılan bu kitaptan bazı alıntılar yapmıştır. Kitâbü’l-Mülûk’ün Ubeyd’in Muâviye b. Ebû Süfyân’a anlattığı kıssaların halife tarafından toplatılmasıyla ortaya çıktığı rivayet edilir. Buna göre halifeliğinin sonlarına doğru eski kavimler ve hükümdarlar tarihine merak salan Muâviye, Amr b. Âs’ın tavsiyesi üzerine hayatta kalmış tek Cürhümlü olan Ubeyd’i San‘a’dan (veya Rakka’dan) sarayına davet eder (Aħbâru ǾUbeyd, s. 325-326; İbnü’n-Nedîm, s. 138) veya Muâviye Irak’a geldiğinde onunla Hîre’de görüşür (İbn Asâkir, XXXVIII, 202; Yâkūt, IV, 375). Eski Arap kavimleri, Güney Arabistan devletleri ve hükümdarlarına dair kıssalarıyla Muâviye’nin gece sohbetlerinin aranan kişisi olan Ubeyd’in anlattıkları daha sonra kaleme alınarak Ubeyd’e nisbet edilmiştir (İbnü’n-Nedîm, s. 138; İbn Hacer, V, 89). İbn Hacer el-Askalânî’nin Hemdânî’den aktardığı bilgilere göre (V, 89) eser daha sonraki dönemlerde yapılan ekleme ve kısaltmalarla değişikliğe uğramıştır. Bu kitap, ilk defa İbn Hişâm’a nisbet edilen Kitâbü’t-Tîcân fî mülûki’l-Ĥimyer adlı eserin zeyli şeklinde Aħbâru ǾUbeyd b. Şeriyye el-Cürhümî fî aħbâri’l-Yemen ve eşǾârihâ ve ensâbihâ Ǿale’l-vefâǿi ve’l-kemâl adıyla yayımlanmıştır (Haydarâbâd 1347). Fritz Krenkow ve Seyyid Zeynelâbidîn el-Müsâvî’nin Haydarâbâd, Londra ve Berlin nüshalarını karşılaştırarak yaptıkları bu neşrin ardından en eski nüshası sayılan V. (XI.) yüzyıla ait San‘a nüshası bulunmuş ve Abdülazîz el-Mekâlih tarafından yeni bir neşri yapılmıştır (San‘a 1979; Kahire 1996). Kitap Muâviye’nin Âd, Semûd, Tasm, Cedîs kavimleri, Cürhüm’ün Yemen’den Harem’e çıkışı, Yemen hükümdarlarının hâkimiyet dönemleri gibi konulara dair sorularına Ubeyd’in verdiği şiir-hikâye tarzındaki cevaplardan oluşur. Eserde Ubeyd b. Şeriyye’nin rivayetleri genellikle herhangi bir kaynağa atıfta bulunulmadan verilmekte, birkaç yerde rastlanan rivayet zinciri ise İbn İshak’a isnat edilmektedir.
Ubeyd’in rivayetlerinin değeri konusunda ilk dönem kaynaklarında yer alan birbirine zıt iki yaklaşım, eseri neşre hazırlayan Fritz Krenkow’un iddialarıyla birlikte onun tarihî şahsiyetinin sorgulanmasına yol açmıştır. Krenkow hadis râvilerine dair tabakat kitaplarında adının zikredilmemesi, eserde anakronizme rastlanması (Semerkant’ın fethi [93/711] sırasında vuku bulmuş bir olayı Muâviye’ye anlatması) gibi sebeplerle Ubeyd’in İbnü’n-Nedîm’in uydurduğu bir kişi olduğunu söylemiş ve kitabın gerçek yazarının eserde aktarıcı gibi görülen İbn İshak olabileceğini ileri sürmüştür (IC, II [1928], s. 234-236). Benzer şüpheleri tekrarlayan Rosenthal, eserin muhtemelen Güney Arabistan tarihine olan ilgiden faydalanmak isteyen Bağdatlı bir müellif tarafından kaleme alındığı görüşündedir (EI2 [İng.], III, 937). Gibb ise bunun Arap tarihinin daha iyi anlaşılmasının önünde bir engel teşkil ettiğini söyler (Studies on the Civilization of Islam, s. 109). Abdülazîz ed-Dûrî de İslâm öncesi Yemen tarihiyle ilgili Vehb b. Münebbih ve Ubeyd b. Şeriyye gibi râvilerce aktarılan, eyyâmü’l-Arab üslûbunu andıran kavmî ve İsrâiliyat karışımı yarı efsanevî nitelikteki bu kıssaların Güney Arapları’nın savaş, sanat, dil ve edebiyat gibi yönlerden Kuzey Arapları’ndan daha üstün olduğunu savunmak amacıyla uydurulduğunu ve tarihî değer taşımadığını iddia eder (Baĥŝ fî neşǿeti Ǿilmi’t-târîħ, s. 15). Buna karşılık Nabia Abbot, Ubeyd’in Hz. Peygamber döneminde İslâm’ı benimsemiş olsa da hadis rivayet etmediği için râvi tabakatında yer almasının beklenemeyeceğini, anakronizm gibi görülen hususların müellifin naklettikleriyle kâtiplerin eklediği bilgilerin birbirinden ayrılmamasından kaynaklandığını belirterek Ubeyd’i Kitâbü’l-Mülûk’ün gerçek müellifi kabul etmiştir (Studies in Arabic Literary Papyri, s. 9-17).
BİBLİYOGRAFYA:
Aħbâru ǾUbeyd b. Şeriyye el-Cürhümî fî aħbâri’l-Yemen ve eşǾârihâ va ensâbihâ Ǿale’l-vefâǿ ve’l-kemâl (İbn Hişâm, Kitâbü’t-Tîcân fî mülûki Ĥimyer içinde), San‘a 1979, s. 325-326, 363, 391, 395, 407, 442-443; Mufaddal ed-Dabbî, Emŝâlü’l-ǾArab (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1983, neşredenin girişi, s. 33-34; İbn Hişâm, Kitâbü’t-Tîcân fî mülûki Ĥimyer, San‘a 1979, s. 219; Ebû Hâtim es-Sicistânî, el-MuǾammerûn ve’l-veśâyâ (nşr. Abdülmün‘im Âmir), Kahire 1961, s. 50-53; Câhiz, el-Beyân ve’t-tebyîn, I, 361-362; a.mlf., el-Buħalâǿ (nşr. M. Tâhâ el-Hâcirî), Kahire 1981, s. 47; İbn Kuteybe, el-MaǾârif (Ukkâşe), s. 534; a.mlf., Teǿvîlü muħtelifi’l-ĥadîŝ (nşr. M. Zührî en-Neccâr), Kahire 1386/1966, s. 283; Dîneverî, el-Aħbârü’ŧ-ŧıvâl, s. 7; Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb (Abdülhamîd), IV, 85-87, 136, 259; a.mlf., et-Tenbîh ve’l-işrâf, Beyrut 1981, s. 88; Hemdânî, el-İklîl (nşr. Anistâs el-Kermelî), Bağdad 1931, VIII, 71, 184,
215, 232-235, 240, 251, 262; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, Kahire 1348, s. 138; Ebû Ubeyd el-Bekrî, Faślü’l-maķāl fî şerĥi Kitâbi’l-Emŝâl (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1971, s. 64, 75, 93, 177, 239, 255; Seleme b. Müslim el-Avtebî es-Suhârî, el-Ensâb (nşr. M. İhsan en-Nas), [baskı yeri yok] 1427/ 2006, I-II, bk. İndeks; Zemahşerî, el-Müstaķśâ fî emŝâli’l-ǾArab, Beyrut 1987, I, 305; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), XXXVIII, 202-205; Neşvân el-Himyerî, Mülûkü Ĥimyer ve Ǿaķyâlü’l-Yemen (nşr. Ali b. İsmâil el-Müeyyed - İsmâil b. Ahmed el-Cerâfî), Kahire 1378, bk. İndeks; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ (nşr. Ömer Fârûk et-Tabbâ‘),Beyrut 1420/1999, IV, 375-378; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ġābe (nşr. Halîl Me’mûn Şîhâ), Beyrut 1418/1997, III, 185; Safedî, el-Vâfî, XIX, 432-433; İbn Hacer el-Askalânî, el-İśâbe (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr.), Beyrut 1415/1995, V, 89; Brockelmann, GAL, I, 63; Suppl., I, 100; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 189; N. Abbot, Studies in Arabic Literary Papyri, Chicago 1957, I, 9-17, 20, 26, 27, 56; H. A. R. Gibb, Studies on the Civilization of Islam, Princeton 1962, s. 109; Sezgin, GAS, I, 260; Abdülazîz ed-Dûrî, Baĥŝ fî neşǿeti Ǿilmi’t-târîħ Ǿinde’l-ǾArab, Beyrut 1993, s. 15; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 55; F. Krenkow, “The Two Oldest Books on Arabic Folklore”, IC, II (1928), s. 204-236; Zarîf el-Meâyeta, “Menhecü ǾUbeyd b. Şeriyye el-Cürhümî fî kitâbihi’l-Mülûk ve aħ-bâri’l-mâdîn”, Şüǿûn ictimâǾiyye, XVIII/71, Şârika 2001, s. 39-59; F. Rosenthal, “Ibn Ѕћarya”, EI² (İng.), III, 937; Âmir el-Ahmedî, “ǾUbeyd b. Şeriyye”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2005, XII, 889-890.
Elnure Azizova