TUHFETÜ’l-ERÎB
(تحفة الأريب)
Abdullah et-Tercümân’ın (ö. 832/1429) Hıristiyanlığa reddiye olarak kaleme aldığı eseri.
Tam adı Tuĥfetü’l-erîb fi’r-red Ǿalâ ehli’ś-śalîb’dir. İslâm-hıristiyan polemik tarihinde hıristiyan din adamı iken müslüman olup Hıristiyanlığa reddiye yazanların ayrı bir yeri vardır; zira bu müellifler eski birikimleri nedeniyle hıristiyan kaynaklarını daha iyi bildiklerinden eserleri sırf İslâmî kaynaklardan hareketle reddiye yazanlara göre daha gerçekçidir. Bir Katolik papazı iken İslâm’ı benimseyen Abdullah et-Tercümân’ın (Anselmo Turmeda) 823’te (1420) yazdığı Tuĥfetü’l-erîb de böyle bir çalışmadır ve reddiye tarihinde önemli bir yeri vardır. Eser üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm müellifin biyografisini içerir; yazar Tunus’a gelişini ve burada nasıl müslüman olduğunu anlatır. İkinci bölümde Tunus Emîri Ebü’l-Abbas Ahmed el-Müstansır ve Ebû Fâris Abdülazîz el-Mütevekkil’in faaliyetlerinden ve o dönemin olaylarından söz edilir. Üçüncü bölüm ise Hıristiyanlığa reddiyedir. Eserin ilk iki bölümünde Tunus’taki Hafsîler hânedanına mensup iki emîrin dönemine ait oldukça önemli bilgiler verilmektedir; İbn Ebû Dînâr gibi daha sonraki tarihçiler bundan nakiller yapmıştır (el-Müǿnis, s. 174-176).
Eserin, hıristiyanların bozuk inançlarının İnciller’den hareketle ortaya konulması ve kutsal kitaplarda Hz. Muhammed’in müjdelenmesi gerçeğini ispat amacıyla kaleme alınan üçüncü bölümü dokuz kısımdır. Birinci kısımda İncil yazarlarının yalana kadar varan hataları ve tenakuzları, ikinci kısımda hıristiyan mezhepleri ve Hz. Îsâ’nın tabiatı konusundaki farklılıklar (insan mı ilâh mı tartışmaları), üçüncü kısımda Hıristiyanlığın dayandığı esaslar, dördüncü kısımda hıristiyan âmentüsü, beşinci kısımda Hz. Îsâ’nın ulûhiyyetinin reddi ve İnciller’e göre bir peygamber olduğu hususu, altıncı kısımda İnciller’in tenakuzları ve ihtilâfları, yedinci kısımda İnciller’de Hz. Îsâ’ya isnat edilen sözler, sekizinci kısımda hıristiyanların müslümanlara yönelttiği eleştiriler, dokuzuncu kısımda Hz. Muhammed’in son peygamber olarak gönderileceğinin Tevrat, Zebûr ve İncil metinleriyle ispatı hususları ele alınmaktadır. Abdullah et-Tercümân, Yuhanna dışındaki İncil yazarlarının olayların görgü tanıkları olmadığını, mevcut İnciller’den hiçbirinin hakiki İncil sayılmadığını doğrudan İncil metinlerinden hareketle ortaya koymakta, hıristiyan âmentüsünü ve sakramentleri (dinî merasimler) eleştirmektedir. Yahudilik ve Hıristiyanlık’la ilgili daha önce yazılan reddiyeleri incelediğini belirten müellif İbn Hazm dışındakilerin genelde aklî delillere başvurduklarını, bizzat hıristiyan kaynaklarından delil göstermediklerini, kendisinin bu eksikliği gidermek amacıyla eserini telif ettiğini belirtmekte, fakat İbn Hazm dışında hiçbir müslüman müellifinin adını zikretmemektedir (Tuĥfetü’l-erîb, s. 55-56).
Abdullah et-Tercümân’ın eserinde Ahd-i Cedîd’e yetmiş, Ahd-i Atîk’e dokuz, Kur’an’a altı atıf vardır. Ahd-i Cedîd’e yapılan atıfların çoğu İbn Hazm’ın el-Faśl adlı eserinin Hıristiyanlığa reddiye bölümünden özetlenmiştir. Tuĥfe’de yer alan Kitâb-ı Mukaddes’le ilgili atıflara göre hıristiyan dogması ve litürjisine ait dokümanlar daha orijinaldir. Müellif, kanonik literatür dışı kaynak olarak sadece hıristiyan âmentüsünü ve Flores Sanctorum adlı İspanyolca külliyatı zikreder. Hıristiyan ilâhiyatı öğrenimi görmüş olan Abdullah et-Tercümân’ın eserindeki malzeme önemlidir, ancak bunların çoğu daha önceki reddiyelerde kaydedildiğinden eser polemik edebiyatı türüne bazı konular dışında bir yenilik getirmemektedir. Sadece Katolik iman ilkeleri konusunda verdiği ayrıntılı bilgi ile eski reddiyelerden kısmen ayrılmaktadır. Eserde daha çok tahrif, tebşîrat ve hıristiyan iman ilkeleri üzerinde durulmaktadır. Tuĥfetü’l-erîb’in Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’ye İnciller konusunda kaynaklık ettiği belirtilmektedir (Berbrugger, V [1861], s. 261-275).
Eserin çok sayıda yazma nüshası vardır (Brockelmann, GAL, II, 250; Suppl., II, 352); Miguel de Epalza eserin kırk yedi nüshasını tesbit ettiğini belirtmektedir (IBLA, XXVIII/111 [1965], s. 275). XIX. yüzyılın sonunda Abdülhalim adlı bir kişi Tuĥfe’nin özetini yapmış olup bunun üç yazma nüshası mevcuttur. Eserin ilk baskısı Brockelmann’a göre İngiltere’de, Serkîs’e göre Tunus’ta (1290), diğer baskıları Kahire’de (1295, 1313, 1321) ve yine Tunus’ta (1977, 1983) yapılmış, dört yazma nüshasından hareketle açıklamalı neşrini Ömer Vefîk ed-Dâûk gerçekleştirmiş (Beyrut 1408/1988), eser ayrıca Mahmûd Ali Himâye tarafından da neşredilmiştir (Kahire 1992). Tuĥfetü’l-erîb, Tunuslu Ebü’l-Gays Muhammed el-Kaşşâş’ın mukaddimesi ve Muhammed b. Şa‘bân’ın satır aralarına yaptığı Türkçe tercümesiyle birlikte Tahiyyetü’l-esrâr (Tuhfetü’l-esrâr) ve te’lîfü’l-ahyâri’l-ensâr fi’r-red ale’n-nasârâ min fıraki’l-küffâr adıyla 1603’te Osmanlı Padişahı I. Ahmed’e sunulmuştur (a.g.e., XXVIII/111 [1965], s. 274; Brockelmann, GAL, II, 250; Tuĥfetü’l-erîb, neşredenin girişi, s. 43). Mehmed Zihni Efendi’nin Türkçe tercümesi İstanbul’da yayımlanmıştır (1291, 1304). Bu tercümede XVII. yüzyıldaki tercüme değil kitabın 1290 (1873) tarihli Arapça baskısı esas alınmıştır. Mehmed Zihni Efendi’nin yaptığı çeviri (İstanbul 1291) sadeleştirilerek Hristiyanlığa Reddiye adıyla basılmıştır (İstanbul 1965, 1970, 1990). Lebîb Mehmed Efendi Tuĥfetü’l-erîb’e beş bölüm ekleyerek bunu Burhânü’l-hüdâ fî reddi’n-nasârâ adıyla tercüme etmiştir (Osmanlı Müellifleri, II, 407). Muhammed Takī Sadrüleşrâf Tebrîzî eseri Farsça’ya çevirmiştir (Tahran 1361, 1372).
Tuĥfetü’l-erîb, Jean Spiro tarafından “Le present de l’homme lettre pour refuter les partisans de la croix par Abd-Allah ibn Abd-Allah le drogman” adıyla Fransızca’ya çevrilmiş (RHR, XII [1885], s. 68-89, 179-205, 278-301), 1886’da Paris’te broşür halinde tekrar basılmış, Jean Spiro, eserin müellifin biyografisine ait bölümünü “Autobiographie d’Abdallah b. Abdallah le drogman” adıyla neşretmiştir (RT, XIII [1906], s. 19-101). Almanca’ya (1970), İspanyolca’ya (Roma 1971; Madrid 1993),
Katalanca’ya (Barcelona 1978; Cân Fûntân, s. 77-78; Miguel de Epalza, “Arabisch-spanische Symbiose”, s. 290-291) çevrilen Tuĥfetü’l-erîb Louis Massignon tarafından eleştirilmiş ve bu kitabın sonuna Jean Spiro’nun tercümesinin reddiye bölümü eklenmiştir (bk. bibl.). Miguel de Epalza Tuĥfetü’l-erîb üzerine La Tuhfa, autobiographia y polemica islamica contra el Cristianismo de Abdallah al-Taryuman (fray Anselmo Turmeda) adıyla doktora tezi hazırlamış ve İspanyolca’ya çevirmiştir (Roma 1971). Muhammed b. Abdullah el-Berîdî yüksek lisans tezi olarak eserin tahkikini yapmıştır (1405/1985, İmam Muhammed b. Suûd Üniversitesi).
BİBLİYOGRAFYA:
Abdullah et-Tercümân, Tuĥfetü’l-erîb (nşr. Ömer Vefîk ed-Dâûk), Beyrut 1408/1988, neşredenin girişi, s. 5-45; İbn Ebû Dînâr, el-Müǿnis fî aħbâri İfrîķıyye ve Tûnis, Beyrut 1993, s. 174-176; Osmanlı Müellifleri, II, 407; Brockelmann, GAL, II, 250; Suppl., II, 352; Cân Fûntân, Fihris târîħî li’l-müǿellefâti’t-Tûnisiyye, Tunus 1986, s. 77-78; Mehmet Aydın, Müslümanların Hıristiyanlığa Karşı Yazdıkları Reddiyeler ve Tartışma Konuları, Konya 1989, s. 82-84; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Kitâbü’l-ǾÖmr fi’l-muśannefât ve’l-müǿellifîne’t-Tûnisiyyîn (nşr. Muhammed el-Arûsî el-Matvî-Beşîr el-Bekkûş), Beyrut 1990, s. 407-411; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, I, 229-230; L. Massignon, Examen du “Présent de l’homme lettre” par Abdallah Ibn al-Torjoman, Rome 1992; M. de Epalza, “Arabisch-spanische Symbiose: Der Schriftsteller Anselm Turmeda/Abdallah At-Tardjuman und seine Wirkung”, Die Dialogische Kraft des Mystischen, Balve 1998, s. 274, 275, 280-292; a.mlf., “L’auteur de la Tuhfa al-arib Anselm Turmeda (Abdallah al-Tarjuman)”, IBLA, XXVIII/111 (1965), s. 261-290; A. Berbrugger, “Abd Allah teurdjeman, renegat de Tunis en 1388”, RAfr., V (1861), s. 261-275; G. C. Anawati, “Polémique, apologie et dialogue islamo-chretiens. Positions classiques médievales et positions contemporaines”, Euntes Docete, XXII, Roma 1969, s. 412-414; Khalil Samir, “La reponse d’al-Safi ibn al-Assal à la refutation des chrétiens de Ali at-Tabarī”, Parole de l’orient, XI, Beyrouth 1983, s. 297; J. Jomier, “Massignon, Louis, Examen du present de l’homme lettre par Abdallah Ibn al-Torjoman”, Islamochristiana, XIX, Roma 1993, s. 333-338.
Ömer Faruk Harman