TRABZONÎ, Mehmed
(ö. 1200/1786)
Osmanlı âlimi.
XVII. yüzyılın sonlarında Trabzon’da doğduğu anlaşılmaktadır. Babasının adı Mahmud, dedesinin adı Sâlih’tir. Bir süre Medine’de ikamet ettiği için Medenî Mehmed Efendi diye tanınır. İstanbul’da öğrenim gördükten sonra Şam, Kudüs, Mekke ve Medine gibi merkezlerde tahsiline devam etti. Hicaz’da iken 1157’de (1744) Muhammed b. Tayyib el-Fâsî el-Mâlikî’den Buhârî ve Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’leri ile Tirmizî’nin eş-Şemâǿil’i, Zeynüddin el-Irâkī’nin el-Elfiyye’si ve Fîrûzâbâdî’nin el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’i (MecmûǾa, Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1071, vr. 96a); 1170’te (1757) Muhammed b. Hasan b. Himmât’tan el-Muvaŧŧaǿ, Kütüb-i Sitte, Dârimî’nin es-Sünen’i ve Delâǿilü’l-ħayrât (a.g.e., vr. 98a-b); Mescid-i Harâm müderrislerinden Yahyâ b. Sâlih’ten hadis ve fıkıh tedrîsi için (a.g.e., vr. 100a-101b) genel icâzet aldı. Hicaz’dan İstanbul’a dönünce Süleymaniye Medresesi’nde müderris ve hâfız-ı kütüb olarak görevlendirildi. Süleymaniye Kütüphanesi’nde onun tarafından istinsah veya mukabele edildiği bilinen pek çok kitap bulunmaktadır. Vefatından kısa bir süre önce 5 Cemâziyelâhir 1199’da (15 Nisan 1785) 226 kitabını Süleymaniye Camii’ndeki kütüphaneye vakfetti (DİA, XXIII, 282). Aynı zamanda bir Kādirî şeyhi olan Trabzonî yaşadığı dönemin dinî, ahlâkî ve sosyal meseleleriyle yakından ilgilendi, özellikle bir müslümanı tekfir etmenin tehlikeleri üzerinde durdu, o yıllarda buna öncülük eden Necidli bir şeyhe (muhtemelen Muhammed b. Abdülvehhâb) reddiyeler yazdı (aş.bk.). Bursalı Mehmed Tâhir 1123 (1711) yılında Medine’de öldüğünü zikretmekteyse de (Osmanlı Müellifleri, I, 167) Mehmed Süreyyâ 15 Ramazan 1200’de (12 Temmuz 1786) İstanbul’da vefat ettiğini ve Karacaahmet Mezarlığı’nda defnedildiğini belirtir (Sicill-i Osmânî, IV, 262-263).
Eserleri. 1. Tertîbü evâǿili âyâti’l-Ķurǿân Ǿalâ ĥurûfi’l-hicâǿ (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 389). 2. Risâle fî feżâǿili’s-süver ve’l-âyât (ed-Dürerü’ŝ-ŝemîne fî feżâǿili’l-âyât ve’s-süveri’l-Ǿažîme) (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 202a-244a; Fâtih, nr. 754). 3. Risâle fi’t-tecvîd maǾa źelleti’l-ķārî (Câlibü’l-ferec ve sâlibü’l-ĥarec). Kur’ân-ı Kerîm’i kolay öğretmekle ilgili hadisleri, tecvidle ilgili bilgileri ve fakihlerin Kur’an tilâvetiyle ilgili görüşlerini ihtiva etmektedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 109a-161a). 4. el-İtĥâfâtü’s-seniyye fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye. Başta Süyûtî’nin CemǾu’l-cevâmiǾi olmak üzere alfabetik hadis kitaplarından faydalanılarak üç bölüm halinde düzenlenmiştir. Birinci bölümde “قال”, ikinci bölümde “يقول” lafzıyla başlayan kutsî hadisler, üçüncü bölümde diğer kutsî hadisler alfabetik olarak sıralanmış, bunların kaynakları zikredilmiştir (İstanbul 1293; Haydarâbâd 1323/1905, 1358/1939). 5. el-CâmiǾu’l-aǾžam fî es-mâǿi nebiyyine’l-muǾažžam. Şemseddin eş-Şâmî’nin Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd’ı esas alınarak yazılan eserde Hz. Peygamber’e nisbet edilen 783 isim ve sıfat açıklanmaktadır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1032, vr. 11a-56a). 6. Şerĥu es-mâǿi ehli Bedr (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1032, vr. 64a-171a; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 810). 7. Temyîzü’l-fâżıl Ǿani’l-mefżûl. Eserde peygamberlerin, meleklerin, ashabın, tâbiînin, kadınların ve sahâbe evlâdının birbirlerine üstünlüğü konu edilmektedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1032, vr. 58a-63a). 8. Tuĥfetü’l-iħvân fi’l-ĥarâm ve’l-ĥelâl mine’l-ĥayevân. Ali el-Kārî’nin Behcetü’l-insân fî maĥicceti’l-ĥayevân adlı kitabının muhtasarıdır. Eserde garîb kelimeler açıklanmış, hayvanlarla ilgili çeşitli hükümler zikredilmiş ve hayvan isimleri alfabetik olarak sıralanmıştır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 402). 9. Muħtaśaru Ġunyeti’l-mütemellî fî şerĥi Münyeti’l-muśallî ve ĥâşiyetü Muĥammed eŧ-Ŧrabzonî. İbrâhim el-Halebî’nin Ĥalebî Śaġīr adıyla da bilinen eserine yazılmış bir hâşiyedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 437). 10. Risâle fi’d-duħân Hâdi’l-Ǿumâ ilâ câddeti’ŧ-ŧarîķ. Yaşadığı dönemde tartışma konusu olan tütün içmenin hükmü konusundaki bu eserinde müellif tütünün helâl veya haram oluşuna dair bir hüküm bulunmadığını belirtmiş, bununla birlikte sultan tarafından yasaklandığını ve bu emre uyulması gerektiğini vurgulamıştır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 169b-186b). 11. Risâle fî beyâni mâ vaķaǾa mine’l-evhâm fî Śıĥâĥi’l-Cevherî. Eserde Cevherî’nin eś-Śıĥâĥ’ta yaptığı hatalardan Fîrûzâbâdî’nin tesbit ettikleri bir araya getirilmiştir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 78a-92b). 12. Risâle fî beyâni’l-eżdâd. Müellif, el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’i esas alarak karşıt anlamlı kelimeleri bir araya getirmiş, risâlenin sonuna ezdâd hakkında nakledilen farklı görüşleri eklemiştir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 92b-97b). 13. Risâle fî beyâni müsellesâti’l-luġaviyye (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 98a-107b). Nihal Değer eseri tahkik ederek yüksek lisans tezi olarak sunmuştur (2000, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 14. ǾUcâletü’z-zâd fî şerĥi Źuħri’l-meǾâd fî muǾârażati Bânet SüǾâd. İbn Hacer el-Askalânî’ye ait Źuħrü’l-meǾâd fî muǾârażati Bânet SüǾâd adlı kasidenin Muhammed b. Abdülmelik b. Anîn el-Yemenî tarafından el-İǾdâd ve’z-zâd adıyla yapılan şerhinin muhtasarıdır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1050, vr. 79a-256b). 15. Ruseyyile
fî beyâni’l-elfâž elletî yestevî fîhe’l-müfred ve’l-müŝennâ ve’l-cemǾ ve’l-müźekker ve’l-müǿenneŝ (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 107b-108a). 16. ed-Dürrü’l-muǾažžam fî şerĥi Ĥizbi’l-aǾžam. Ali el-Kārî’ye ait dua mecmuasının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1559). 17. el-Maķśadü’l-esnâ fî şerĥi esmâǿi’l-ĥüsnâ (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1032, vr. 2a-9b). 18. Mevlidü’r-Resûl śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem (Kahire 1279/1862). 19. Nefeĥâtü’l-ķurab ve’l-ittiśâl bi-iŝbâti’t-taśarruf li-evliyâǿillâhi ve’l-kerâme baǾde’l-intiķāl. Vezir Abdurrahman Paşa’nın huzurunda bir mecliste evliyanın kerametinin vefatından sonra devam edip etmeyeceğinin sorulması üzerine yazılmıştır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 196a-200b). 20. Śârimü’l-vâridât. Muhammed b. Abdülvehhâb olduğu tahmin edilen Necidli bir şeyhin asılsız iddialarına karşı kaleme alınmış bir reddiyedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 188a-195a). 21. eś-Śârimü’l-meslûl li-men taśaddâ bi-cehlihî ķaśśa aĥkâmi’r-Resûl. Eserin birinci bölümünde İstanbul’da evlerine nazar için sarmısak takanların tekfir edilmesiyle ilgili sorulara müellifin verdiği cevap yer almakta, ikinci bölümde fakihlerin bu konudaki görüşleri zikredilmekte, üçüncü bölümde kıssacıların vehimleriyle müslümanların tekfir edilemeyeceği belirtilmektedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 166a-169a). 22. Risâletü ŧarîķi’l-iĥtisâb ve’n-naśîĥa. İbrâhim el-Lekānî’nin Cevheretü’t-tevĥîd’indeki bazı beyitlerin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 164b). 23. Risâle fî Ǿademi tekfîri’l-müslimîn (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 162a-164a).
BİBLİYOGRAFYA:
Trabzonî, Risâle fî feżâǿili’s-süver ve’l-âyât, Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 261b; a.mlf., Tertîbü âyâti’l-Ķurǿân Ǿalâ ĥurûfi’l-hicâǿ, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 389, vr. 70a; MecmûǾa, Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1071, vr. 98a-b, 99a, 100a-101b; Sicill-i Osmânî, IV, 262-263; Osmanlı Müellifleri, I, 167; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 345; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XII, 262; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 1068; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, V, 63; Ebû Muhammed Abdülmehdî b. Abdülkādir, Ŧuruķu taħrîci ĥadîŝi Resûlillâh, Kahire, ts. (Dârü’l-i‘tisâm), s. 245-247; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 381-383; II, 819-820; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], III, 1386; İsmail E. Erünsal, “İstanbul (İstanbul Kütüphaneleri)”, DİA, XXIII, 282.
Ali Benli