TENZÎHÜ’l-KUR’ÂN
(تنزيه القرآن)
Kādî Abdülcebbâr’ın (ö. 415/1025) Kur’an hakkında nazım ve anlam yönünden ileri sürülebilecek itirazlara cevap verdiği eseri.
Tam adı Tenzîhü’l-Ķurǿân Ǿani’l-meŧâǾin’dir. Müellif önsözde, kişinin ilim tahsili çabalarında göz önünde bulundurması gereken hedefin dini ve dünyası için faydalı şeyleri geliştirmek ve yaratıcısına kulluk etme yollarını öğrenmekten ibaret olduğunu söylemekte, bunun da ancak Kur’an’ı okuyup mânasını kavramaya çalışmak ve Allah’a yönelmekle gerçekleşebileceğini belirtmektedir. Kur’an’da öğütlerin yanı sıra yasakların ve diğer hususların bulunduğunu, kişinin bunları düşünmesi halinde Allah’ın kitabının kendisine yeterli olacağını ifade etmektedir. Nitekim Hz. Peygamber ümmetinin ihtilâfa düşmemesi için onlara içeriğinde geçmiş ve geleceğin bilgisi bulunan, hükmüne göre hareket edenlerin doğru yola ulaşacağı, onu terkedenlerin sapıklığa düşeceği, Allah’ın hidayet nurunu ve doğru yolu temsil eden (krş. İbnü’l-Esîr, I, 332) Kur’an’a sarılmasını tavsiye etmiştir. Kādî Abdülcebbâr, Kur’an’dan faydalanmanın ihtiva ettiği mânaları öğrenmek, özellikle muhkem ve müteşâbih âyetleri bilmekle sağlanabileceğini söyler.
Tenzîhü’l-Ķurǿân da tefsir türünden bir eser olmayıp hidayetinden istifade etmek amacıyla okunması sırasında Kur’an’ın doğru anlaşılmasını sağlamayı ve okuyucunun aklına gelebilecek meseleleri çözmeyi hedefleyen bir kitaptır. Müellif Kur’an’ın okunması esnasında ilk yönelişle anlaşılabilen beyanlara muhkem, anlaşılamayanlara müteşâbih demiş, ikinci grup âyetleri Arap dilinin kuralları ve ilâhî beyanın gayeleri doğrultusunda yorumlamaya çalışmıştır. Bu yönüyle Tenzîhü’l-Ķurǿân yine Kādî Abdülcebbâr’a ait Müteşâbihü’l-Ķurǿân’dan ayrılır. Öyle anlaşılıyor ki müellif, Müteşâbihü’l-Ķurǿân’da Mu‘tezile mezhebine has görüşleri kanıtlamak istemiş, bu eserinde ise Kur’an’ın hidayet yönü üzerinde durmuştur.
Tenzîhü’l-Ķurǿân’da 114 sûre için ayrı ayrı başlıklar açılmış, “Şöyle bir soru yöneltilebilir” (rubemâ kīle) şeklindeki ibare ile başlayan cümlelerde meseleler soru şeklinde ortaya konmuş, ardından bunlara cevap verilmiştir. Burada eserin adını oluşturan “Tenzîhü’l-Ķurǿân Ǿani’l-meŧâǾin” ifadesi muhtemelen, “Kur’an’ın kendisine yöneltilen eleştirilerden tenzih edilmesi” biçiminde değil “Kur’an’ın yöneltilebilecek eleştirilerden tenzih edilmesi” şeklinde düşünülerek seçilmiştir; çünkü Kur’an’a dair kaydedilen yüzlerce sorunun daha önce sorulmuş olması mümkün değildir. Eserdeki ilk soru şöyledir: Bir işe başlarken niçin “rahmân ve rahîm olan Allah’la” değil de “rahmân ve rahîm olan Allah’ın adıyla” diyoruz? Halbuki biz yardımı Allah’ın isminden değil kendisinden istemekteyiz. Bu soruya şöyle cevap verilmiştir: Allah’ın ismi yüceltmek amacıyla anıldığında O’nun zâtı kastedilmektedir (Tenzîhü’l-Ķurǿân, s. 8). Yine “el-hamdü lillâh” ifadesinde Allah kendini övmektedir; halbuki bize, “el-Hamdü lillâh deyin” gibi bir emir verilmeli değil miydi? Bunun cevabı da şöyledir: Söz konusu ibareden maksat şükrün emredilmesi ve bunun nasıl yapılacağının öğretilmesidir. Zira sûrenin, “Ancak sana kulluk eder ve ancak senden yardım dileriz” meâlindeki devamı hazfedilen “deyin” fiilini ifade etmektedir (a.g.e., s. 9).
Eserde temas edilen hususlardan biri de Ehl-i sünnet ile Mu‘tezile arasında tartışma konusu edilen rü’yetullah meselesidir. Kādî Abdülcebbâr, Kıyâme sûresinde geçen, “Rablerine bakacaklardır” meâlindeki ifadeyi (75/22-23), “Rablerinin mükâfatını umup bekleyeceklerdir” şeklinde yorumlamıştır. Çünkü ona göre Allah cisim olmadığından görülemez. Bu anlayış ölüm sonrası âlemdeki şartların dünya şartlarına benzediği kanaatinden doğmaktadır. Fakat müellif burada aynı konuyu ele aldığı Müteşâbihü’l-Ķurǿân’da meseleyi irdelediği kadar irdelememekte ve mezhebinin üslûbunu kullanmamaktadır. Tenzîhü’l-Ķurǿân’daki son soru Nâs sûresiyle ilgilidir. Sûrede şeytanın insana yapabileceği kötülükten Allah’a sığınmanın gereği belirtilmekte ve bunun Mu‘tezile tarafından ileri sürülen irade hürriyeti görüşüyle çeliştiği iddia edilmektedir. Müellif buna cevap olarak -sûrede cinlerin yanı sıra insanların da kişiyi vesveseye soktuğunun ifade edilmesinden hareketle- şeytanın bu tür etkilerinin insanın aklını ve şahsiyetini bozamayacağını söylemektedir. Buna göre insan iradesini kullanarak bu tür zararlı düşüncelerden kendini kurtarabilir. Şayet kulun her fiilini Cenâb-ı Hak yaratmış olsaydı vesvese telkin eden cinlerden ve insanlardan Allah’a sığınmanın bir anlamı kalmazdı (Tenzîhü’l-Ķurǿân, s. 489).
Kādî Abdülcebbâr kitabın sonunda yirmi beş sûreden seçtiği, Tirmizî rivayetine göre (“DaǾavât”, 82) farklılık arzeden doksan dokuz ilâhî ismi çok kısa ifadelerle açıklamakta, Kur’an okumanın, dua ve niyazların makbul sayılması için bu isimlere ait muhtevanın göz önünde bulundurulmasının şart olduğunu belirtmekte, ardından dua ve niyazlarda uyulması gereken bazı hususlara temas etmektedir. Esasen kendisi el-Muġnî adlı eserinin V ve XX/2. ciltlerinde sayıları 200’e yaklaşan ilâhî isimleri şerhetmiştir. Daha çok müellifin kendine has istidlâllerine, onun bağlı bulunduğu mezhebin görüşlerine, âyetlere, az sayıdaki hadis ve haberlere dayanılarak telif edilen eser Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’deki yazma nüshasına (Tefsîr, nr. 330) dayanılarak Râgıb el-İsfahânî’nin Muķaddimetü’t-tefsîr’i ile birlikte basılmıştır (Kahire 1329, s. 393-431). Dârü’n-nehdati’l-hadîse tarafından da yayımlanan eser üzerine (Beyrut, ts.) Metin Bozkuş yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1990, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
BİBLİYOGRAFYA:
Kādî Abdülcebbâr, Tenzîhü’l-Ķurǿân, Beyrut, ts. (Dârü’n-nehdati’l-hadîse); a.mlf., Müteşâbihü’l-Ķurǿân (nşr. Adnân M. Zerzûr), Kahire 1969, II, 673-674, 779-787; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 25; İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, I, 332; Serkîs, MuǾcem, I, 923, 1269; Îżâĥu’l-meknûn, I, 329; Mahmûd Besyûnî Fûde, Neşǿetü’t-tefsîr ve menâhicühû fî đavǿi’l-meźâhibi’l-İslâmiyye, Kahire 1406/1986, s. 251-257; Zülkarneyn Avcı, Kâdı Abdulcebbâr ve Tefsirdeki Metodu (doktora tezi, 2000), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 50-51, 57-63; İsmail Cerrahoğlu, “Kâdi Abdülcebbâr ve Tenzîhu’l-Kur’ân ani’l-Matâin Adlı Eseri”, AÜ İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, V, Ankara 1982, s. 55-61; Metin Bozkuş, “Kâdî Abdülcebbâr ve Tenzîhü’l-Kur’ân Ani’l-Metâin Adlı Eserinin Değerlendirilmesi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 3, Sivas 1999, s. 357-384; Metin Yurdagür, “Müteşâbihü’l-Kur’ân”, DİA, XXXII, 207.
Mustafa Öz