TE’SÎSÜ’n-NEZÂİR

(تأسيس النظائر)

Müctehidler arasındaki görüş ayrılıklarını konu alan, yazarı tartışmalı eser.

Eserin adı ve müellifi konusundaki görüş ayrılıkları farklı müelliflere ait benzer eserler bulunduğu gibi bir intiba uyandırsa da kaynaklarda yapılan iktibaslar ve Teǿsîsü’n-nežâǿir yahut Teǿsîsü’n-nažar adıyla Ebü’l-Leys es-Semerkandî ve Ebû Zeyd ed-Debûsî’ye atfedilen yazmalarla Teǿsîsü’n-nažar adıyla Debûsî’ye nisbet edilerek basılan eser incelendiğinde hepsinin bir tek kitaptan ibaret olduğu anlaşılmaktadır. Matbu nüshada Teǿsîsü’n-nažar adının verilmesine karşılık yazmalarda ve esere yapılan atıflarda çoğunlukla Teǿsîsü’n-nežâǿir diye anılmaktadır. Nüshalar arasında görülen bazı farklılıklar, eksiklikler veya fazlalıklar bunların ayrı birer eser şeklinde değerlendirilmesini gerektirecek nitelikte değildir. Süleymaniye Kütüphanesi ile (Fâtih, nr. 1501, Kitâbü’t-Teǿsîsi’n-nežâǿir fi’l-fıķh Ǿalâ meźhebi’l-İmâmi’l-AǾżam Ebî Ĥanîfe; Şehid Ali Paşa, nr. 709, Kitâbü Teǿsîsi’n-nežâǿir fi’l-ħilâf beyne Ebî Ĥanîfe ve aśĥâbih ve beyne’ş-ŞâfiǾî ve Mâlik; Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 101) Afyon Gedik Ahmed Paşa İl Halk Kütüphanesi’nde (nr. 17381, Kitâbü’t-Teǿsîs fi’l-fıķh) kayıtlı nüshalar kapak sayfalarında ve mukaddimelerinde Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye nisbet edilmektedir. Şehid Ali Paşa nüshasının ilk paragrafı diğer bütün nüshalardan farklı olmakla


birlikte eserin geri kalan kısmı aynıdır. İstanbul Üniversitesi (AY, nr. 2064) ve Manisa İl Halk (nr. 1216) kütüphanelerindeki nüshaların kapak sayfalarında ise Ebû Zeyd ed-Debûsî’ye izâfe edilmekte, mukaddimede müellif ismi verilmemektedir. Âtıf Efendi Kütüphanesi’nde (nr. 660/2) Ebû Zeyd ed-Debûsî’nin Taķvîmü’l-edille adlı eseriyle aynı mecmuada yer alan, müellifi belirtilmeyen ve kütüphane kaydında Kitâbü’t-TaǾlîķa fî mesâǿili’l-ħilâf beyne’l-eǿimme adıyla geçen yazma yukarıda anılan nüshalarla aynı muhtevaya sahip olup sonunda “Teǿsîs tamam oldu” cümlesi bulunmaktadır. Selâhaddin en-Nâhî, Şam Zâhiriyye Kütüphanesi’nde Semerkandî’ye nisbet edilen bir nüshanın da matbu nüsha ile aynı olduğunu kaydetmektedir (en-Nažariyyetü’l-Ǿâmme, s. 87).

Hanefî biyografi yazarları ve bu esere atıfta bulunan Hanefî fakihleri eseri farklı müelliflere nisbet etmiştir. Teǿsîsü’n-nežâǿir’i Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye izâfe eden İbn Kutluboğa, Debûsî’nin böyle bir eserinden söz etmezken Takıyyüddin et-Temîmî sahasında benzeri bulunmadığını söylediği aynı isimli eseri Debûsî’ye nisbet eder (Tâcü’t-terâcim, s. 276; eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, IV, 177). Kâtib Çelebi, Zeynüddin el-Mergīnânî’nin el-Fuśûlü’l-İmâdiyye adlı eserinin hastaların hükümleri bölümünden naklen Teǿsîsü’n-nežâǿir fi’l-fürûǾ adlı eserin Kādî Ebû Ca‘fer es-Sürmârî’ye ait olduğunu, ancak İbnü’ş-Şıhne’nin eserin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye nisbet edildiğini söylediğini belirterek bu eserin imamlar arasındaki ihtilâfları sekiz kısımda ele alan, ilk kısımda Ebû Hanîfe ile iki öğrencisi arasındaki ihtilâfların zikredildiği muhtasar bir kitap diye kaydeder. Bu tanımlama Debûsî’ye izâfe edilerek basılan eserle örtüşmekle birlikte Kâtib Çelebi aynı yerde Debûsî’ye Teǿsîsü’n-nažar fi’ħtilâfi’l-eǿimme adıyla bir eser nisbet eder ve içeriği hakkında bilgi vermez (Keşfü’ž-žunûn, I, 334). Ahmed b. Muhammed el-Hamevî bir kaide ve ona ait bir örnek naklettiği eseri Ebü’l-Leys’e nisbet ederek Teǿsîsü’n-nežâǿir adıyla zikreder (Ġamzü Ǿuyûni’l-beśâǿir, I, 437; ayrıca bk. IV, 232; krş. Teǿsîsü’n-nažar, s. 10-11). Zâhidî esere müellif adı belirtmeden Teǿsîsü’n-nažar adıyla atıfta bulunur (el-Ķunyetü’l-münye, s. 39; krş. Teǿsîsü’n-nažar, s. 98; İbn Âbidîn, I, 551). Mecdüddin el-Üstrûşenî de müellif ismi vermeden Teǿsîsü’n-nežâǿir fi’l-fıķh adlı eserden iktibaslarda bulunmuştur (el-Fuśûl, vr. 210b-211a, 344b, 463b; krş. Teǿsîsü’n-nažar, s. 41, 60).

Zahîrüddin el-Buhârî’nin el-Fetâva’ž-Žahîriyye adlı eserinde (vr. 42b) fakih Ebû Ca‘fer’in Teǿsîsü’n-nežâǿir’inden yaptığı bir iktibas (krş. İbn Nüceym, IV, 391) Debûsî’ye nisbet edilerek basılan Teǿsîsü’n-nažar’da aynıyla mevcuttur (s. 46). Daha sonra esere Teǿsîsü’n-nežâǿir fi’l-fıķh adıyla atıfta bulunup bir kaideyi ve ona ilişkin fürû meselelerini bütünüyle nakleden Zeynüddin el-Mergīnânî müellif olarak Kādî İmam Ebû Ca‘fer eş-Şîrmârî’yi zikreder ve dört ayrı yerde müellif ismi vermeden aynı isimle eserden nakil yapar (el-Fuśûlü’l-İmâdiyye, vr. 282b; ayrıca bk. vr. 6a-b, 143b, 255a, 270b; krş. Teǿsîsü’n-nažar, s. 37, 41, 46, 54, 60, 80). Teǿsîsü’n-nežâǿir adıyla Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye nisbet edilen Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı nüshanın (Fâtih, nr. 1501) hem kapağında hem sonunda müstensih, bu kitabın gördüğü bir nüshasının başında eserin Ebû Ca‘fer Ahmed b. Abdullah eş-Şîrâzî’ye izâfe edildiğini belirtir (vr. 71b). Hanefî biyografi eserlerinde bu isim ve künyeyi taşıyan ve dedesinin adının Kāsım olduğu belirtilen, ancak Sürmârî nisbesiyle zikredilen bir âlimden ve bu âlimin Ebû Hanîfe’yi müdafaa eden el-İbâne adlı bir eserinden söz edilmektedir (Kureşî, I, 183-184; Keşfü’ž-žunûn, I, 1). el-İbâne’nin mevcut yazmalarında müellifin künyesi, öğrencisi Hatîb Ebû Bekir Muhammed b. Abdülmelik b. Ali tarafından aynı şekilde kaydedilmiş olmakla birlikte nisbesi Şîrmârî diye verilmiş ve Şîrmâr’ın Belh’in bir kasabası olduğu belirtilmiştir (vr. 1b); Sürmârâ ise Buhara köylerindendir. Tabakat kitaplarında Sürmârî’ye nisbet edilerek bölüm başlıkları kaydedilen el-İbâne’nin müellifi hakkında başka bilgi bulunmamaktadır. Ancak Sem‘ânî’nin Hatîb Ebû Bekir Muhammed b. Abdülmelik b. Ali el-Mâsekânî şeklinde kaydettiği (ö. 475/1082) kişi (el-Ensâb, XII, 38) el-İbâne’yi rivayet eden kişiyle aynı ve el-İbâne’de müellifin hocası olarak zikredilen Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. Ya‘kūb da Necîremî (ö. 423/1031) nisbesiyle bilinen dil âlimi ise Şîrmârî’nin V. (XI.) yüzyılın ortalarında öldüğü tahmin edilebilir. Müellifin Teǿsîsü’n-nežâǿir’de zikrettiği hocası Kādî Ebû Muhammed Zeyd b. İlyâs hakkında ise bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak Kureşî’nin kayıtlarına göre Burhâneddin el-Mergīnânî’nin el-Meşyeħa’sında, hocaları arasında kendisinden fıkıh ve hilâf ilmi okuduğunu belirttiği Ebü’l-Meâlî Zahîrüddin Ziyâd b. İlyâs adında Ebü’l-Usr el-Pezdevî’nin öğrencisi olan bir âlimden söz edilmektedir (el-Cevâhirü’l-muđıyye, II, 213-214). Eğer ismin yazılışında hata yapılmışsa, dolayısıyla bu âlimle Şîrmârî’nin hocası aynı kişi ise Teǿsîsü’n-nežâǿir müellifi VI. (XII.) yüzyıl ortalarından sonra vefat etmiş olmalıdır. Fakat Zeyd b. İlyâs’ın kimliği ya da müellifin vefat tarihi tesbit edilmeden eserin yazıldığı yüzyılı kesin biçimde belirleme imkânı bulunmamaktadır. Mevcut yazma nüshaları ve Ortadoğu menşeli bazı eserlerdeki atıflar eserin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye aidiyeti izlenimi doğurmakla birlikte gerek yazıldığı Mâverâünnehir ilim çevrelerindeki eski kaynaklarda Semerkandî veya Debûsî’ye böyle bir eser nisbet edilmemesi, gerekse oldukça erken sayılabilecek dönemde muhitin ilim hayatına vâkıf bulunan en az iki büyük âlimin ve bir müstensihin eseri Ebû Ca‘fer’e nisbet etmesi ve ortada aynı adı taşıyan birden çok farklı eser bulunmaması kitabın Ebû Ca‘fer’e ait olduğu ihtimalini güçlendirmektedir.

Müellifin metnin içinde bir yerde fakih olarak anılması ve bu unvanın Semerkandî’nin eserlerinde sıkça kullanılması, Selâhaddin en-Nâhî tarafından ona ait olabileceğinin bir işareti gibi sunulmuşsa da eserin matbu nüshada yer almayan kısmında (Teǿsîsü’n-nežâǿir, vr. 25b) müellifin kadı şeklinde zikredilmesi, bu unvanla hiç anılmayan Semerkandî’nin böyle bir görevde bulunduğunun bilinmemesi ve eserin üslûbunun onun eserlerinin üslûbuna benzememesi ona nisbetin doğru sayılmadığını göstermektedir. Kitabı Semerkandî’ye izâfe ederek Taĥķīķu maħŧûŧi Teǿsîsi’n-nežâǿiri’l-fıķhiyye adıyla yüksek lisans tezi olarak yayıma hazırlayan Ali Muhammed Muhammed Ramazan’ın (1981, Câmiatü’l-Ezher külliyyetü’ş-şerîa ve’l-kānûn) bu eserin Debûsî’ye nisbet edilen matbu Teǿsîsü’n-nažar’dan farklı olduğu iddiası da gerçeği yansıtmaz. Çağdaş araştırmacılardan Bâhüseyin de iki eserin ayrı, fakat metotlarının aynı olduğunu, kaideler ve bunlarla ilgili örneklerde önemli bir fark bulunmadığını, sadece Teǿsîsü’n-nažar’ın kaideler ve örnekler bakımından sınırlı sayıda ilâveler içermesine ve bazı ifade farklılıklarının yer almasına karşılık Debûsî’nin eserinin seksen altı, Semerkandî’nin eserinin yetmiş dört kaide içerdiğini belirtmektedir (et-Taħrîc, s. 108-110). Fakat bütün bunlar mevcut nüshaların ayrı eserler olduğunu ortaya koymaya yeterli değildir. Zira Bâhüseyin’in işaret ettiği hususların nüsha farklılığından ve onun da belirttiği Semerkandî’ye nisbet edilen nüshayı tahkik eden Ali M.


Muhammed Ramazan’ın yaptığı yanlışlardan kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Nitekim İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’n-de Debûsî’ye nisbet edilen nüshada sondan yirmi bir kaide yer almadığı halde yazmanın sonunda eserin tamam olduğu kaydı bulunmakta, Semerkandî’ye nisbet edilen Türkiye’de mevcut diğer nüshalar ise Debûsî’ye izâfe edilen matbu nüsha ile örtüşmektedir. Bununla birlikte bütün yazma nüshalar matbu nüshadaki son kaideyi içermemekte ve matbu nüshada bir kaideyle ilgili örnekler daha az sayıda iken bütün bu nüshalarda bazı örnekler daha eklenmiş ve müellif hocasının ismini Ebû Muhammed Zeyd b. İlyâs diye kaydetmiştir (krş. Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1501, vr. 25b-26a; Teǿsîsü’n-nažar, s. 38). Bu isim künyesiz olarak daha sonra hem matbu hem yazma nüshalarda tekrar edilmektedir.

Eserin mukaddimesinde belirtildiğine göre kitabın yazılış amacı, fıkıh öğrencilerinin müctehidler arasında görüş ayrılığı bulunan konuları ezberlemelerini kolaylaştırmak, bu ayrılıkların dayandığı esaslar hakkında onları bilgilendirmek ve diğer tartışmalı konuların anlaşılmasında emsal teşkil etmesini sağlamaktır. Mezhep imamları arasındaki ihtilâfları onların esas aldıkları fıkıh kaidelerinden hareketle izah eden kitap, müctehidleri ikili gruplar halinde tasnif ederek sekizi belli bir müctehidle bir başka müctehid veya müctehidler arasındaki ihtilâfları, biri de karma ihtilâfları konu alan dokuz bölüme ayrılmıştır. Kitaba Ebû Hanîfe ile iki öğrencisi Ebû Yûsuf ve Muhammed arasındaki ihtilâfların zikredildiği kısımla başlanmış, Hanefî imamlarından Züfer b. Hüzeyl ve Hasan b. Ziyâd el-Lü’lüî ile İbn Ebû Leylâ, İmam Mâlik ve İmam Şâfiî’nin diğer Hanefî imamlarıyla ihtilâflarına yer verilmiştir. İbrâhim en-Nehaî, Süfyân es-Sevrî, Evzâî ve Şa‘bî gibi müctehidlerin görüşlerine eseri uzatmamak için yer verilmediği belirtilmekte, Ahmed b. Hanbel’in görüşlerine müstakil bir yer ayrılmaması dikkat çekmektedir. İmamlar arasındaki ihtilâfın bu tür bir tasnifle verilmesi, Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin Alâeddin el-Üsmendî tarafından düzenlenen Muħtelifü’r-rivâye adlı eseriyle Necmeddin en-Nesefî’nin el-Manžûmetü’n-Nesefiyye’sinde de görülmekle birlikte bu eserlerde hilâf meseleleri her fıkıh bölümü veya faslı içinde sistematik biçimde sıralanmış, Teǿsîsü’n-nežâǿir’de ise imamların ihtilâfları onların esas aldıkları var sayılan kaideler çerçevesinde ele alınmıştır. Eser, isminden de anlaşılacağı üzere (benzer meselelerin esaslarının belirlenmesi) imamlar arasında fıkhî konulardaki görüş ayrılıklarını belli esaslar çerçevesinde açıklamayı hedeflemektedir. Eserin kendisine ait olduğundan yola çıkılarak hilâf ilminin kurucusu kabul edilen Debûsî’nin söz konusu ilmi bu eserle kurduğu şeklindeki yaygın kanaat doğru görünmemektedir (bk. HİLÂF). Bir hilâf kitabı olarak değerlendirilen eser, fıkhî görüşlerin dayandığı kaidelerin ortaya konması açısından Şehâbeddin ez-Zencânî’nin Taħrîcü’l-fürûǾ Ǿale’l-uśûl’ü şeklinde bir tahrîcü’l-fürû eserini andırmaktadır.

Kitapta her biri için farklı sayıda örnek verilen, müctehidler arasında ihtilâflı seksen altı kaide ele alınmıştır. Ancak bu kaideler kavâid eserlerinde görüldüğü gibi kaide ve zâbıt adı altında değil “asıl” adıyla kaydedilmiştir. Birçoğu Mecelle’nin küllî kaidelerini andıran bu kaidelerin bir kısmı teyemmüm, namaz, oruç, hac, zekât gibi ibadetleri, bir kısmı kölelik, tazminat, zimmîlik statüsü, boşanma, miras ve dava gibi hukukun özel dallarını ilgilendirmektedir. Eserde bazı usûl-i fıkıh kaideleri de mevcuttur (s. 65, 75, 87, 106). Eserin kendisinden sonraki kavâid literatürünü etkilediği düşünülebilirse de bu etkinin çoğu zaman doğrudan olmadığı anlaşılmaktadır. Nitekim bu eserdeki birçok kaide Mecelle’nin kaideleriyle örtüşmekle birlikte Mecelle mazbatasında, birtakım kaide ve temel meseleleri toplayarak bunların ışığında fıkhî teferruatı muhtasar olarak bir araya getirme çığırını Zeynüddin İbn Nüceym’in açtığı belirtilmektedir. Mecelle tedvin edilirken başvurulduğu tahmin edilen kaynaklar arasında bu eserin ismi geçmemektedir (Mardin, s. 167-169). Teǿsîsü’n-nažar adıyla Ebû Zeyd ed-Debûsî’ye nisbet edilerek birçok defa basılan eser (Kahire 1320/1902, 1928; nşr. Zekeriyyâ Ali Yûsuf, Kahire 1972; Beyrut, ts.) ayrıca bazı çalışmalara konu olmuştur (bk. bibl.). Şükrü Özen tarafından hazırlanan yüksek lisans tezi içinde (bk. bibl.) kitapta yer alan kaideler ve her kaideyle ilgili birer örnek, Ferhat Koca tarafından ise kitabın tamamı Türkçe’ye tercüme edilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Teǿsîsü’n-nežâǿir, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1501, vr. 25b, 71b; Debûsî, Teǿsîsü’n-nažar (nşr. Zekeriyyâ Ali Yûsuf), Kahire, ts. (Matbaatü’l-İmâm), tür.yer.; a.mlf., Mukayeseli İslam Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi (trc. Ferhat Koca), Ankara 2002, tercüme edenin girişi, s. 60-70; Ebû Ca‘fer Ahmed b. Abdullah eş-Şîrmârî, el-İbâne, Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 697, vr. 1b, 17b; Sem‘ânî, el-Ensâb, XII, 38; Zahîrüddin el-Buhârî, el-Fetâva’ž-Žahîriyye, İstanbul Müftülüğü Ktp., nr. 56, vr. 42b; Mecdüddin el-Üstrûşenî, el-Fuśûl, İstanbul Müftülüğü Ktp., nr. 94, vr. 210b-211a, 344b, 463b; Zâhidî, el-Ķunyetü’l-münye li-tetmîmi’l-Ġunye, Kalküta 1245, s. 39; Zeynüddin Abdürrahîm b. Ebû Bekir el-Mergīnânî el-İmâdî, el-Fuśûlü’l-İmâdiyye, İstanbul Müftülüğü Ktp., nr. 370, vr. 6a-b, 143b, 255a, 270b, 282b; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, I, 183-184; II, 213-214; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî men śannefe mine’l-Ĥanefiyye (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1412/1992, s. 276; İbn Nüceym, el-Baĥrü’r-râǿiķ, IV, 391; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, I, 365, 370; III, 267-268; IV, 177; Keşfü’ž-žunûn, I, 1, 334, 721; II, 1838; Ahmed b. Muhammed el-Hamevî, Ġamzü Ǿuyûni’l-beśâǿir, Beyrut 1405/1985, I, 437; IV, 232; İbn Âbidîn, Reddü’l-muĥtâr (Kahire), I, 551; III, 203, 411; İsmail Hakkı İzmirli, İlm-i Hilâf, İstanbul 1330, s. 4-7, 188-190, 214; Ebül’ulâ Mardin, Medenî Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paşa (İstanbul 1946), Ankara 1996, s. 7, 167-169, 179; Selâhaddin Abdüllatîf en-Nâhî, en-Nažariyyetü’l-Ǿâmme fi’l-ķānûni’l-muvâzen ve Ǿilmi’l-ħilâf, Bağdad 1388/1968, s. 87; Ahmet Akgündüz, Ebû Zeyd ed-Debbûsî ve İlm-i Hilâf (mezuniyet tezi, 1979), Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi; a.mlf., “Karahanlılar’ın Büyük Hukukçusu Ebû Zeyd ed-Debbûsî ve Mezheplerarası Mukayeseli Hukuka Te’sirleri”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, II/2, Konya 1989, s. 89-108; Sezgin, GAS (Ar.), III, 125; Şükrü Özen, İlm-i Hilâfın Ortaya Çıkışı ve Ebû Zeyd ed-Debûsî’nin Te’sîsü’n-nazar Adlı Eseri (yüksek lisans tezi, 1988), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 43-86; a.mlf., “Ebû Hanîfe’nin Usûl ve Furû Anlayışının İtikâdî Temelleri”, İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi: Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri, Bursa 2005, II, 129-131; Ya‘kūb b. Abdülvehhâb el-Bâhüseyn, et-Taħrîc Ǿinde’l-fuķahâǿ ve’l-uśûliyyîn, Riyad 1414/1994, s. 68, 79, 108-120; Yusuf Kılıç, “Ebû Zeyd ed-Debûsî’nin Te’sisu’n-Nazar Adlı Eserinin İslâm Hukuku Bakımından Ehemmiyeti”, İslâm Medeniyeti, V/3, Ankara 1982, s. 45-88.

Şükrü Özen