TARSÛSÎ, Necmeddin

(نجم الدين الطرسوسي)

Ebû İshâk Necmüddîn İbrâhîm b. Alî b. Ahmed et-Tarsûsî (ö. 758/1357)

Hanefî fakihi.

Aslen Tarsuslu olup 721 (1321) yılında Dımaşk’ın kuzeyinde bir köy olan Mizze’de dünyaya geldi. İbnü’t-Tarsûsî diye de anılır. Nuaymî ise 2 Muharrem 720’de (13 Şubat 1320) doğduğunu kaydeder (ed-Dâris, I, 623). Dımaşk’ta Arapça, fıkıh ve fıkıh usulü tahsil etti; ayrıca birçok medresede ders veren ve Hanefî kādılkudâtlığı yapan babası Ebü’l-Hasan İmâdüddin et-Tarsûsî’den fıkıh okudu. Hocaları arasında Ebü’n-Nasr İbnü’ş-Şîrâzî ve Ebü’l-Abbas Şehâbeddin Ahmed b. Ebû Tâlib el-Haccâr’ın adları anılır. Tarsûsî, Dımaşk’ın Mâlikî kadısı Şerefeddin Muhammed b. Ebû Bekir el-Hemdânî’nin tasavvufta kendisinin şeyhi olduğunu belirtir (Tuĥfetü’t-Türk, s. 84). Zekâsı ve yeteneği sayesinde tahsilini kısa zamanda tamamladı ve 24 Şevval 734’te (28 Haziran 1334) İkbâliyye Medresesi’nde ders vermeye başladı, iki yıl sonra Şibliyye’de müderrislik görevi aldı. 744’te (1343) Dımaşk Hanefî kādılkudâtı nâibliğine tayin edildi. 746’da (1345) babası kādılkudâtlığı kendisi lehine bırakınca bu makama asaleten getirildi ve ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. Ayrıca Nûriyye, el-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye, Reyhâniyye ve diğer bazı medreselerde öğretim faaliyetinde bulundu. 4 Şâban 758 (23 Temmuz 1357) tarihinde Dımaşk’ta vefat etti ve Mizze’de defnedildi. Kendisiyle görüşen Safedî yöneticilerin ona büyük saygı duyduklarını, yargı konusunda üstün yetenek sahibi olduğunu ve kadılığı süresince verdiği kararlardan dolayı hiç eleştirilmediğini belirtir.

Eserleri. 1. Tuĥfetü’t-Türk fîmâ yecibü en yuǾmele fi’l-mülk. Müellif eserinde öncelikle devlet başkanlığı için Kureyşîliğin şart olmadığını ve Türkler’in devlet yönetimi konusundaki ehliyet ve liyakatini ortaya koymaya çalışmakta, devlet idaresinde Hanefî mezhebinin o zamana kadar siyasî alanda daha çok tercih edilen Şâfiî mezhebine göre daha uygun olduğu fikrini iki mezhebin bazı fıkhî meselelerdeki yaklaşımlarını karşılaştırarak savunmaktadır. Müellifin hükümdara nasihat amacıyla kaleme aldığını belirttiği kitap siyasetnâme türünün tipik örneklerinden farklı olup, dört mezhepten birine mensup hâkim tayin ederken hükümdarın koyması gerekli olan kayıtları açıklamakta ve ele aldığı konularda fıkhî görüş ve nakillere ağırlık vermektedir. Asri Çubukçu doktora tezinde eserin tenkitli metnini ve Türkçe’ye tercümesini hazırlamış (bk. bibl.), kitap Rıdvân es-Seyyid (Beyrut 1413/1992), Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil (Beyrut 1416/1995), Fransızca’ya çevirisi ve bir incelemeyle birlikte Muhammed Minasrî (Dımaşk 1997) tarafından neşredilmiştir. 2. EnfaǾu’l-vesâǿil ilâ taĥrîri’l-mesâǿil (el-Fetâva’ŧ-Ŧarsûsiyye). Mahkemelerde sıkça görülen meselelerde kadılara kolaylık sağlamak amacıyla derlenmiştir. Mustafa Ali Hafâcî tarafından el-Fetâva’ŧ-Ŧarsûsiyye adıyla yayımlanan eserle ilgili (Kahire 1344) çeşitli muhtasarlar kaleme alınmıştır (Muhammed b. Hüseyin b. Bayram, Buġyetü’s-sâǿil; Muhammed b. Muhammed ez-Zührî, Kifâyetü’s-sâǿil; Sirâceddin İbn Nüceym, İcâbetü’s-sâǿil; bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 87). 3. el-Fevâǿidü’l-fıķhiyye (el-Fevâǿidü’l-bedriyye, el-Fevâǿidü’l-manžûme). Fürû-i fıkha dair 1000 beyitlik bir manzumedir (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1367/1; Amasya Beyazıt İl Halk Ktp., nr. 861). Seriyyüddin İbnü’ş-Şıhne eseri 400 beyitte özetlemiştir (Muħtaśarü’l-Fevâǿid, Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 19). 4. ez-Zevâǿid Ǿale’l-Fevâǿid (Źeyl Ǿale’l-Fevâǿidi’l-fıķhiyye). Tarsûsî’nin bir önceki eserine zeyil niteliğinde küçük bir risâledir (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1367/3; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1168/2; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 951, Yenicami, nr. 1186). 5. ed-Dürretü’s-seniyye fî Şerĥi’l-Fevâǿidi’l-fıķhiyye (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2470, Veliyyüddin Efendi, nr. 1168; Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 929, Hekimoğlu, nr. 355, Lâleli, nr. 951; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım, nr. 84/1). Nuaymî, Tarsûsî’nin kendi zamanındaki bazı âlimlerin biyografilerine dair verdiği bilgileri bu esere atıfta bulunarak nakleder (ed-Dâris, I, 512, 563, 566, 577). 6. Urcûze fî vefeyâti’l-aǾyân min meźhebi Ebî Ĥanîfeti’n-NuǾmân. Eserde Ebû Hanîfe’den başlayarak İbnü’t-Türkmânî’ye (ö. 750/1349) kadar olan Hanefî fıkıh âlimlerinin


ölüm tarihleri kaydedilmiştir (TSMK, Revan Köşkü, nr. 634/2, vr. 81-85; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım, nr. 84/3, vr. 201-205). 7. el-İǾlâm bi-muśŧalaĥi’ş-şuhûd ve’l-ĥükkâm. Şürût ilmi kapsamındaki terim ve usuller hakkında olup ayrıca edebü’l-kādî ile ilgili bazı bilgileri ve müellifin bu konudaki düşünce ve eleştirilerini ihtiva eder (Süleymaniye Ktp., Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 119; İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yeni Bağışlar, nr. 143/5). Embiya Tunalı, Hanefi Hukukçu Tarsûsî’nin el-İ’lâm fî Mustalahi’ş-Şuhûd ve’l-Hükkâm başlıklı yüksek lisans teziyle eseri neşre hazırlamıştır (2006, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 8. Îżâĥu’l-esrâri’l-ħafiyye fî kitâbi vaķfi’l-mezraǾati’l-Asrûniyye. Dımaşk Asrûniye mezraasının vakfı konusundaki ihtilâf hakkında müellifin görüşünü içeren bir risâle olup EnfaǾu’l-vesâǿil içinde yer almaktadır. 9. en-Nûrü’l-LâmiǾ fîmâ yuǾmelü bihî fi’l-câmiǾ. Emeviyye Camii’nin idarî ve malî yönetim ve hizmetlerine, görevlilerin kontrolüne dair konuların ele alındığı bu küçük risâle Tuĥfetü’t-Türk içinde bulunmaktadır (s. 102-105). 10. Risâle fî cevâzi iķāmeti’l-cumǾa fî mevziǾayn min mıśr vâĥid. Müellif, müstakil bir risâle şeklinde hazırladığı bu çalışmasını muhafaza amacıyla ed-Dürretü’s-seniyye adlı eserine bir bölüm halinde eklemiştir (Tûnekî, III, 243). 11. Risâle fî cevâzi naķli’ş-şehîd (Millet Ktp., Murad Molla, nr. 738/2). 12. Urcûze fî maǾrifeti mâ beyne’l-EşâǾire ve’l-Ĥanefiyye mine’l-ħilâf fî uśûli’d-dîn (yirmi beş beyitlik bir manzume olup Safedî tarafından nakledilmiştir; bk. AǾyânü’l-Ǿaśr, I, 102-103). Kaynaklarda Tarsûsî’ye Şerĥu’l-Hidâye li’l-Merġīnânî adlı beş ciltlik bir kitap ve başka eserler de nisbet edilmektedir (bk. İbn Kādî Şühbe, III, 119; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 16).

BİBLİYOGRAFYA:

Tarsûsî, Tuĥfetü’t-Türk fîmâ yecibü en yuǾmele fi’l-mülk (nşr. Rıdvân es-Seyyid), Beyrut 1413/1992, s. 84, 102-105, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 19-50; a.e. (nşr. Muhammed Minasrî), Dımaşk 1997, neşredenin girişi, s. 41-60; Safedî, AǾyânü’l-Ǿaśr (nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr.), Beyrut-Dımaşk 1418/1998, I, 100-103; III, 270-275; İbn Kādî Şühbe, et-Târîħ (nşr. Adnân Derviş), Dımaşk 1994, III, 116, 118-120, 125; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, I, 213-214; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 43-44; III, 18-19; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, I, 129-130; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî ŧabaķāti’l-Ĥanefiyye (nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf), Dımaşk 1413/1992, s. 89-90; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hüseynî), Dımaşk 1367/1948, I, 476, 512, 534-535, 563, 566, 577, 622-623; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, I, 213-215; Keşfü’ž-žunûn, I, 97, 127, 183, 364, 705, 830, 910; II, 1300, 1497, 1616, 1832, 2019, 2039; Tûnekî, MuǾcemü’l-muśannifîn, Beyrut 1926, III, 241-243; Brockelmann, GAL, II, 94-95; Suppl., II, 87; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 16; Asri Çubukçu, Tarasûsî, Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri (doktora tezi, 1977), AÜ İlâhiyat Fakültesi; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara 2006, s. 83-84; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut) [baskı yeri ve tarihi yok], I, 27; M. Winter, “Inter-madhhab Competition in Mamluk Damascus: al-Tarsusi’s Counsel for the Turkish Sultans”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, XXV, Jerusalem 2001, s. 195-211.

Muharrem Kılıç