TÂRÎH-i CİHÂNGÜŞÂ

(تاريخ جهانگشاى)

Atâ Melik Cüveynî’nin (ö. 681/1283) Moğollar, Hârizmşahlar ve İsmâilîler’e dair eseri.

650-658 (1252-1260) yıllarında üç cilt halinde kaleme alınan eserin birinci cildinde Cengiz Han’ın ortaya çıkışından önce Moğollar ve Cengiz yasası hakkında bilgi verildikten sonra Cengiz Han’ın ortaya çıkışı ve Uygur ülkesini ele geçirmesi anlatılmaktadır. Bu kısımda Uygurlar’ın din ve efsaneleri üzerinde durulmakta, Cengiz Han’ın Orta Asya ve Mâverâünnehir’i istilâsından, Ögedey Kağan ve Güyük (Göyük) Han devrinde cereyan eden olaylardan bahsedilmektedir. İkinci cilt Hârizmşahlar Devleti tarihiyle Hülâgû’nun İran’a gelişinden önceki Moğol valilerine ayrılmıştır. Yer yer Karahıtaylar’la ilgili önemli bilgilerin verildiği bu ciltte özellikle Hârizmşah Alâeddin Muhammed b. Tekiş ve Celâleddin Hârizmşah dönemlerindeki hadiselerin ayrıntılı biçimde kaydedildiği görülmektedir. Müellif eserinin bu kısmını yazarken Ali b. Zeyd el-Beyhakī’nin günümüze ulaşmayan Meşâribü’t-tecârib, Fahreddin er-Râzî’nin CâmiǾu’l-Ǿulûm ve


Sadreddin Ali b. Nâsır el-Hüseynî’nin Aħbârü’d-devleti’s-Selcûķıyye (Zübdetü’t-tevârîħ) adlı eserlerinden faydalanmıştır (Târîħ-i Cihângüşâ, II, 1, 44). Eserin üçüncü cildinde Mengü Kağan’dan, Hülâgû’nun İran’a gelişinden sonraki faaliyetleri ve İsmâilîler’den bahsedilmektedir. Alamut Kalesi’nin ele geçirilmesinin ardından Alamut’un son hâkimi Rükneddin Hûrşah’ın ve İsmâilîler’in âkıbetinin anlatıldığı eser 655 (1257) yılı olaylarıyla sona ermektedir. Cüveynî eserinin bu cildinde kaydettiği hadiselerin pek çoğuna bizzat şahit olmuştur. Üçüncü cilt ayrıca, Hasan Sabbâh’ın otobiyografisini ve İsmâilî itikadını içeren Sergüzeşt-i Seyyidinâ başta olmak üzere müellifi meçhul Târîħ-i Cîl ü Deylem, İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’i ile günümüze ulaşmayan bazı eserlerden ve Alamut’taki İsmâilî belgelerinden faydalanılarak hazırlanmış olması bakımından dikkate değer bir teliftir (a.g.e., III, 187, 214). 656’da (1258) Bağdat’ın Moğollar tarafından işgaliyle ilgili, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin kaleme aldığı küçük bir zeyil Târîħ-i Cihângüşâ’ya ilâve edilmiştir.

İran tarih yazıcılığında seçkin bir yere sahip olan Târîħ-i Cihângüşâ birkaç yönden son derece önemlidir. Cüveynî, İranlı tarihçiler arasında Orta Asya’ya yolculuk yapan yegâne tarihçidir. Müellif Emîr Argun’un hizmetinde iken birkaç defa Moğolistan’a seyahat etmiş, bu vesile ile Mâverâünnehir, Türkistan ve Uygur şehirlerini görme imkânı bulmuştur. Yine müellifin Moğol hanlarının hizmetinde bulunması ona herkesin ulaşamayacağı bilgilere ulaşma fırsatı vermiştir. Bunun yanı sıra eser ihtiva ettiği malzemenin zenginliği açısından da önemli olup siyasî hadiselerin yanında sosyal, ekonomik, dinî ve kültürel tarih araştırmaları için bir kaynak niteliğindedir. W. Barthold, kitabın Moğol tarihiyle ilgili birinci cildinin elde bulunan en zengin malzeme olduğunu söyler (Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 54). Bunun dışında eski Türk kitâbelerinden ve Uygurlar’ın destanlarından bahsetmesi dolayısıyla eski Türk tarihi için değerli bir eserdir (Târîħ-i Cihângüşâ, I, 40-45). Müellif, Moğollar’ın hizmetinde bulunmasına rağmen Moğol istilâsıyla ilgili bilgileri tarafsız bir şekilde nakletmeye çalışmıştır. Bu arada kendisinin yer yer abartıya başvurduğu görülmektedir. Meselâ Buhara iç kalesini savunanların sayısını 30.000 kişi diye kaydetmiştir. Oysa hadiseye şahit olan birinden naklen İbnü’l-Esîr şehri müdafaa edenlerin yalnızca 400 kişi olduğunu söyler (el-Kâmil, XII, 324).

Târîħ-i Cihângüşâ nisbeten ağır bir dille ve secili nesirle kaleme alınmıştır. Eserde âyet ve hadislerin yanı sıra Câhiliye ve Abbâsî devri Arap şairlerine ait şiirlerle Firdevsî, Mes‘ûd-i Sa’d-i Selmân ve Zahîr-i Fâryâbî gibi İranlı şairlerin şiirlerine yer verilmiştir. Eser bu özellikleriyle ve kendine has üslûbuyla edebî bir şaheser sayılmaktadır. Müellif ayrıca Türkçe-Moğolca terimlerden yaygın biçimde faydalandığı için Târîħ-i Cihângüşâ İran tarih yazıcılığında Türkçe ve Moğolca terimlerin kullanıldığı ilk eser niteliğindedir. Eser özellikle İran dünyasındaki tarihçiler üzerinde etkili olmuştur. Bunların arasında Târîħ-i Cihângüşâ’ya 656-728 (1258-1328) yıllarını kapsayan Tecziyetü’l-emśâr ve tezciyetü’l-aǾśâr (Târîħ-i Vaśśâf) adıyla bir zeyil yazan Vassâf, Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî, Hamdullah el-Müstevfî, Hâfız-ı Ebrû, Mîrhând ve Hândmîr gibi tarihçileri saymak mümkündür. Ayrıca Ebû Şâme el-Makdisî, İbnü’l-İbrî, İbnü’t-Tıktakā, İbn Fazlullah el-Ömerî, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, İbn Tağrîberdî ve Kalkaşendî de Târîħ-i Cihângüşâ’yı kaynak olarak kullanmıştır.

Daha XIX. yüzyılın ilk yarısında E. M. Quatremère, J. von Hammer-Purgstall ve Baron C. d’Ohsson gibi şarkiyatçıların dikkatini çeken Târîħ-i Cihângüşâ’dan seçilen bazı metinler aynı yüzyılın ikinci yarısında F. Defremery, Charles Schefer, M. Theodorus Houtsma ve V. V. Barthold gibi araştırmacılar tarafından yayımlanmıştır (Storey, I/1, s. 263-264). Kitabı Mirza Muhammed Kazvînî neşretmiştir (bk. bibl.). Kazvînî bu neşir sırasında eserin National Bibliothèque’te bulunan yedi nüshasından istifade etmiştir. Târîħ-i Cihângüşâ’nın günümüze ulaşan ve Kazvînî neşrinde kullanılmayan en eski ikinci nüshası 698 (1299) tarihli olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 359) ve neşirde anlaşılamayan bazı ibarelerin açıklığa kavuşturulması bakımından önemlidir (Rızâ İnzâbî Nejâd, s. 8-37). Eserin İsmâilîler’le ilgili üçüncü cildi, Kazvînî neşrinin gecikmesi üzerine Sir Edward Denison Ross tarafından 690 (1291) tarihli bir nüshadan tıpkıbasım halinde yayımlanmıştır (London 1931). Târîħ-i Cihângüşâ’yı Seyyid Celâleddîn-i Tihrânî (Tahran 1312 hş./1933), Muhammed-i Ramazânî (Tahran 1337 hş./1958), Mansûr Servet (sadeleştirilmiş, Tahran 1362 hş./1983), bazı açıklamalar ve sözlük ilâvesiyle Seyyid Şâhruh Mûseviyân (Tahran 1385/2006) yeniden neşretmiştir. Ca’fer Şiâr eserin bir bölümünü Güzîde-i Târîħ-i Cihângüşâ-yı Cüveynî adıyla yayımlamıştır (Tahran 1370).

İlhanlı tarihi uzmanı John Andrew Boyle, Târîħ-i Cihângüşâ’yı Kazvînî neşrini esas alarak bazı açıklama ve notlarla birlikte The History of the World Conqueror adıyla İngilizce’ye tercüme etmiştir (I-II, Manchester-Cambridge-Harvard 1958; Manchester-Paris 1997). Eser S. M. Tevfik Okbatan tarafından Türk Tarih Kurumu için Türkçe’ye çevrilmiş ve ilk cildi yayımlanmış (Ankara 1938), ancak çeviri hatalı bulunduğundan diğer ciltler neşredilmemiştir. Daha sonra Mürsel Öztürk eserin tamamını Türkçe’ye tercüme etmiştir (I-III, Ankara 1988; tek cilt olarak Ankara 1999). Muhammed et-Tenûhî Târîħ-i Cihângüşâ’yı Arapça’ya çevirmiş (1985), eserin Moğolca tercümesi de yapılmıştır; ayrıca kısmî tercümeleri de vardır (Storey, I/1, s. 264). Ahmed Hâtemî, Kazvînî neşrini esas alarak eserde geçen bir kısım terim ve kelimelerin anlamlarını, bazı kişiler hakkındaki açıklamaları, metinde geçen âyet ve hadislerle Arapça şiir ve darbımesellerin tercümelerini içeren bir çalışma yapmıştır (Şerĥ-i Müşkilât-ı Târîħ-i Cihângüşâ, Tahran 1373 hş.).


BİBLİYOGRAFYA:

Cüveynî, Târîħ-i Cihângüşâ (nşr. Mirzâ M. Kazvînî), Leiden-London 1329-55/1911-37, I-III; ayrıca bk. neşredenin girişi; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil (trc. Abdülkerim Özaydın - Ahmet Ağırakça), İstanbul 1987, XII, 324; Storey, Persian Literature, I/1, s. 260-264; J. A. Boyle, “Juvaynī and Rashīd al-Dīn as Sources on the History of the Mongols”, Historians of Middle East (ed. B. Lewis - P. M. Holt), London 1962, s. 133-137; a.mlf., “Ibn al-Tiqtaqā and the Ta’rīkh-i Jahān-Gushāy of Juvaynī”, BSOAS, XIV (1952), s. 175-177; V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1980, s. 53-56; a.mlf. - [J. A. Boyle], “Ғјuwaynī”, EI² (İng.), II, 606-607; Ca‘fer-i Şiâr, “Târîħ-i Cihângüşâ-yi Cüveynî”, Yekî Ķaŧre-i Bârân Ceşnâme-i ǾAbbâs Ziryâb-ı Ħûǿî, Tahran 1370, s. 299-310; Bahâr, Sebkşinâsî, Tahran 1373/1994, III, 51-99; Farhad Daftari, Ismaili Literature: A Bibliography of Sources and Studies, London-New York 2004, s. 184; Rızâ İnzâbî Nejâd, “Yâzdeh Movred Çabŧhâ-yi Nüsħa-yi Müverreħ-i 698-i Cihângüşâ”, Be Yâd-i Muĥammed-i Ķazvînî (nşr. Îrec Efşâr), Tahran 1386/2007, s. 8-37; Mü’min Muhyiddin, “ǾAlâǿüddîn Aŧâ Melik-i Cüveynî”, Mecelle-i ǾUlûm-i İslâmiyye, II/1, Aligarh 1961, s. 140-164; Muhammed Rûşen, “Yâddâşthâ-yi ǾAllâme Muĥammed-i Ķazvînî ber Cihângüşâ-yi Cüveynî”, Ferheng-i Îrân-zemîn, XV, Tahran 1347/1968, s. 161-221 (makalenin bazı ilâvelerle yeniden neşri için bk. “Ĥavâşî-yi Destħaŧŧ-i ǾAllâme-yi Faķīd Muĥammed-i Ķazvînî ber Cihângüşâ-yi Cüveynî-yi Çâpî”, Be-Yâd-i Muĥammed-i Ķazvînî [nşr. Îrec Efşâr], Tahran 1386/2007, s. 145-184); Mansûr Servet, “Se Nükte-i Mübhem der Târîħ-i Cihângüşâ-yi Cüveynî”, Neşriyye-i Dânişkede-i Edebiyyât ve ǾUlûm-i İnsânî, XXXII/3 (133), Tebriz 1363/1984, s. 171-175; Mustafa Mûsevî, “Vâjegân-i Türkî ve Moġūlî-yi Târîħ-i Cihângüşâ-yi Cüveynî”, Âyîne-i Mîrâŝ, III/3-4 (30-31), Tahran 1384, s. 57-89; a.mlf., “Târîħ-i Cihângüşây”, DMBİ, XIV, 290-294; M. Fuad Köprülü, “Cüveynî”, İA, III, 253-255.

Osman Gazi Özgüdenli