TÂRÎH-i BEYHAK

(تاريخ بيهق)

Ali b. Zeyd el-Beyhakī’nin (ö. 565/1169) Beyhak’ın tarihine dair Farsça eseri.

Beyhakī, Sultan Sencer’in devlet adamlarından Müeyyed Ayaba’nın Horasan hâkimiyeti sırasında 4 Şevval 563 (12 Temmuz 1168) tarihinde tamamladığı eserine tarihin faydaları hakkında Arapça ve Farsça şiirlerden örnek vererek yazdığı edebî bir mukaddimeyle başlar, burada ayrıca bazı ilim dallarından bahseder. Daha sonra Beyhak’ın coğrafyası, iklimi, faziletleri, müslümanlar tarafından fethi, Beyhak’a


gelen sahâbîler, Beyhaklı âlimler, edip ve şairler, devlet adamları, filozoflar ve diğer meşhur simalar hakkında bilgi verir. Kitap Ortaçağ’ın en önemli ilim ve kültür merkezlerinden olan Beyhak’ın tarihine, kültür ve edebiyatına dair kaleme alınan en eski eserlerden biridir. Kitap ayrıca bölgenin topografyası, idarî taksimatı, etnik durumu, Sebzevâr, Nîşâbur ve diğer önemli yerleşim merkezleri, bu şehirlerin kurucuları, şehirlerden alınan vergiler, Beyhaklı seyyidler; Beyhak’ta hüküm süren hânedanlar, Tâhirîler, Saffârîler, Sâmânîler, Gazneliler, Selçuklular ve Beyhaklı meşhur aileler, Nizâmülmülk’ün ailesi, Mühellebîler vb. konularda ayrıntılı bilgi içerir. Bilhassa Nizâmülmülk’ün ailesiyle ilgili bilgiler başka kaynaklarda mevcut değildir. Horasan’ın Moğol istilâsından önceki dört asırlık tarihini kapsayan Târîħ-i Beyhaķ, Beyhaklı bir âlim tarafından yazılmış olması bakımından ayrıca önem arzeder. Beyhakī, eserini Fars edebiyatının zirveye ulaştığı bir dönemde kaleme almasına rağmen sade bir üslûp kullanmıştır. Ancak yer yer gereksiz tekrarlara ve uzun tasvirlere rastlanmaktadır.

Müellif, yaşadığı dönemin tarihini yazarken büyük ölçüde kendi müşahedelerine ve güvenilir kişilerden aldığı bilgilere dayanmıştır. Daha önceki dönemlerle ilgili olarak yararlandığı kaynaklardan isimlerini zikrettikleri arasında Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin Târîħ-i Beyhaķī ve Zînetü’l-küttâb, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Târîħu Nîsâbûr, Ali b. Ebû Sâlih el-Hüvârî el-Beyhakī’nin Târîħ-i Beyhaķ, Abdülgāfir el-Fârisî’nin Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Târîħu Nîsâbûr’una zeyil şeklinde yazdığı Kitâbü’s-Siyâķ li-Târîħi Nîsâbûr, Ebü’l-Kāsım el-Kâ‘bî el-Belhî’nin Târîħ-i Mefâħir-i Ħorasân ve Nîşâbûr, Ebû Mansûr es-Seâlibî’nin Ŝimârü’l-ķulûb, Ahmed-i Gāzî’nin Târîħ-i Nîşâbûr, Muhammed b. Abdülcebbâr el-Utbî’nin Târîħu’l-Yemînî, Ebü’l-Abbas Ma‘dânî’nin Târîħ-i Merv, Ebû Saîd el-Hargûşî’nin Târîħ, Ebü’l-Meâlî Mecdûd b. Muhammed er-Reşîdî’nin Târîħ ve Taberî’nin Târîħu’l-ümem ve’l-mülûk adlı eserlerini saymak mümkündür. Beyhakī’nin adlarını kaydetmediği kaynaklardan Ebü’l-Abbâs-i Mervezî’nin Târîħ-i Merv, Ahmed b. Seyyâr el-Mervezî’nin Târîħ-i Merv, Ebû İshak el-Bezzâz’ın Târîħ-i Herât, Ebü’l-Hasan Saîd b. Cenâh el-Buhârî’nin Târîħ-i Semerķand ve Buħârâ, Ebû Abdullah Muhammed b. Saîd el-Kādî’nin Târîħ-i Ħârizm ve Ebû Abdullah Muhammed b. Akīl-i Belhî’nin Târîħ-i Belħ adlı eserleri anılabilir. Başta bazı bilgileri, aynen eserine aktaran Hamdullah el-Müstevfî olmak üzere birçok tarihçi Târîħ-i Beyhaķ’ı kaynak olarak kullanmıştır. Târîħ-i Beyhaķ’ın British Museum, Berlin Staatsbibliothek, Taşkent Oriental Library ve çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (diğer nüshaları için bk. Târîħ-i Beyhaķ, neşredenin girişi, s. 23-30; Qari Syed Kalimullah Husaini, XXXIII/3 [1959], s. 198-202). Eseri ilk defa Allâme Muhammed-i Kazvînî’nin mukaddimesiyle birlikte Ahmed Behmenyâr (Tahran 1317 hş./1938), daha sonra Seyyid Kelîmullah Hüseynî (Haydarâbâd/Dekken 1388/1968) yayımlamıştır. Yûsuf Hâdî, Târîħ-i Beyhaķ’ı Arapça’ya tercüme etmiştir (Dımaşk 1425/2004).

BİBLİYOGRAFYA:

Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Târîħ-i Beyhaķ (nşr. Seyyid Kelîmullah Hüseynî), Haydarâbâd 1388/1968, neşredenin girişi, s. 1-44; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIII, 219-240; Safâ, Edebiyyât, II, 312-313, 993-996; Qari Syed Kalimullah Husaini, “The Tārīkh-i Bayhaq of Zahīruddin Abu’l-Hasan Ali b. Abi’l-Qasim Zayd al-Bayhaqī”, IC, XXXIII/3 (1959), s. 188-202; Mirzâ Muhammed Han Kazvînî, “Târîħ-i Beyhaķ” (trc. Mürsel Öztürk), TTK Belleten, LI/199 (1987), s. 407-416; M. Fuad Köprülü, “Beyhakî”, İA, II, 584-585; Hasan Enûşe, “Târîħ-i Beyhaķ”, DMT, IV, 31-32; Yûsuf Hâdî, “Târîħ-i Beyhaķ”, DMBİ, XIV, 285-286; Rızâ Rızâzâde Lengerûdî, “Târîħ-i Beyhaķ”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1380/2002, VI, 210-211.

Abdülkerim Özaydın