TABERÎ, Ömer b. Ferruhân
(عمر بن الفرّخان الطبري)
Ebû Hafs Ömer b. el-Ferruhân et-Taberî (ö. 200/815 [?])
Astronomi bilgini ve astrolog.
Taberistan’da yaşamış Fars kökenli bir aileye mensuptur; hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Kaynakların bir kısmında eserlerinin kendisi gibi bir astronom ve astrolog olan oğlu Ebû Bekir Muhammed’in eserleriyle karıştırıldığı görülür (İbnü’n-Nedîm, s. 332-333). Bazı kitaplarının Latince’ye çevrilmiş olmasından dolayı Avrupa astronomi ve astroloji tarihinde önemli bir yere sahiptir. Latin Ortaçağı’nda adı Omar Tiberiadis, Omar Alfraganus Tiberiadis, Omar Ben Alfarghani Tiberiadis ve Omar Belnalfargdiani Tiberiadis şeklinde geçer. Halife Mansûr zamanında belirli bir yön ve ivme kazanan tercüme faaliyetleri sürecinde astrolojiye duyulan ilgi kadîm kültür havzalarındaki astroloji ve dolayısıyla astronomi literatürünü Arapça’ya aktarma talebini arttırmış, İran’da Sâsânîler döneminde güçlü bir astroloji geleneğinin mevcut olması Abbâsî sarayında Fars kökenli müneccim-mütercimlerin öne çıkmasına yol açmıştır. Bunlardan biri olan Taberî ilk defa adını, yine İran’dan gelen Nevbaht ve Mâşâallah b. Eserî ile birlikte ve Muhammed b. İbrâhim el-Fezârî’nin iş birliğiyle Bağdat’ı kurmaya girişen Halife Mansûr için bir zîc hazırlamaları sırasında duyurdu. Bu heyetin şehrin kuruluşuna başlamak için en uygun gün olarak hesapladığı 3 Cemâziyelevvel 145 (30 Temmuz 762) tarihi (Ya‘kūbî, s. 25, 28-29) Taberî’nin biyografisine ışık tutması açısından önemlidir. Taberî’nin Batlamyus’un Tetrabiblos’u için yazdığı şerhin bitişine rastlayan 196 Şevvali de (Haziran-Temmuz 812) biyografisiyle ilgili ikinci kesin tarihleme verisidir. Böylece onun 762-812 yılları arasında Bağdat’ta bulunduğunu tesbit eden Pingree, Halife Mansûr’un veziri Yahyâ b. Hâlid el-Bermekî ile (ö. 190/805) yakın ilişki içine girdiğine ihtimal vermekte, fakat Me’mûn’un veziri Fazl b. Sehl ile (ö. 202/818) tanıştığı rivayetini kuşkuyla karşılamaktadır (DSB, XIII, 538). Bununla birlikte Taberî’nin 812’den sonra Vezir Fazl b. Sehl ile tanışacak kadar yaşamış olması da mümkün görünmektedir. Nitekim modern kaynaklar onun ölümüyle ilgili tarihi 200 (815) yılına kadar uzatmaktadır.
Taberî, Fazl b. Sehl vasıtasıyla Halife Me’mûn ile tanışmış ve onun için telif ve tercüme çok sayıda kitap kaleme almıştır. Kaynaklar Taberî hakkındaki bilgileri yine bir astronom ve müneccim olan Ebû Ma‘şer el-Belhî’den (ö. 272/886) aktarmaktadır. Belhî’den gelen bilgilere göre Taberî Grek, Süryânî, Fars ve Bâbil kültür havzalarına ait kitapları tercüme etmede uzman bir kişidir; yıldızların hareketi (ilm-i nücûm) ve hükümleri (astroloji) üzerine en önemli reislerden biridir (Sâid el-Endelüsî, s. 55; İbnü’l-Kıftî, s. 242). Onun çalışmalarının bazı müsbet bilim yaklaşımı içinde olan müelliflerin ilgisini çektiği bilinmektedir. Bîrûnî’nin Fi’l-Faĥś Ǿan nevâdiri Ebî Ĥafś ǾÖmer İbni’l-Ferruħân adıyla yazdığı eser (DSB, XIII, 538) bu özel ilginin bir göstergesidir.
Eserleri. 1. Kitâbü Tefsîri’l-ErbaǾa Maķālât li-Baŧlamyûs (Uppsala Universi-tätsbibliothek, MS, Arab, nr. 203). Batlamyus’un İslâm dünyasında Kitâbü’l-ErbaǾa adıyla anılan astrolojiye dair eseri Tetrabiblos için (Lat. Quadripartitum) yazdığı şerhtir. Eserin girişinde tercümenin de Taberî’ye ait olduğu kaydedilmekteyse de İbnü’n-Nedîm onun Ebû Yahyâ el-Bıtrîķ’in -muhtemelen Grekçe’den- çevirdiği metne dayandığını yazmaktadır. 2. Tefsîr. Sidonlu Dorotheus’un Pentateuch’unun (Kitâbü’l-Ħamse) Pehlevîce’sine yapılmış şerhtir (Dorotheus’un bugün adı bilinmeyen eserinin İslâm dünyasına intikal şekli için bk. Pingree, Dumbarton Oaks Papers, XLIII [1989], s. 229-231). Arapça metin, David Pingree’nin İngilizce tercümesi, Pentateuch’un orijinalinden günümüze ulaşmış bazı Grekçe ve Latince parçalarıyla birlikte yayımlanmıştır (Dorothei Sidonii Carmen Astrologicum, Leipzig 1976). 3. Kitâb fi’l-Mevâlîd. Doğum tarihlerinin yıldız falı yorumları üzerine yazılan kitabın bilinen tek nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndedir (nr. 2951). Kaynakları arasında Hermetik literatür ve Batlamyus, Mâşâallah b. Eserî, Dorotheus gibi müelliflerin yer aldığı eserin XII. yüzyılın ilk yarısında Sevillalı John (Johannes Hispalensis) tarafından yapıldığı kabul edilen De nativitatibus adlı Latince çevirisinin dünya kütüphanelerinde en az on altı nüshası bulunmaktadır. 1503’ten 1551’e kadar Venedik’te beş defa basılan esere ilk baskısı sırasında yine Taberî’ye nisbet edilen De interrogationibus adlı bir risâle eklenmiştir. Latince’ye 1217 yılında çevrildiği belirtilen bu risâle Taberî’nin müstakil bir çalışmasıdır ve daha sonra ayrıca neşredilmiştir (Basel 1533, 1551). De nativitatibus’un bazı yazmalarında yine Taberî’ye izâfe edilen ve Sevillalı John tarafından çevrildiği anlaşılan Liber universus adlı bir başka Latince esere daha rastlanmaktadır. Pingree’ye göre Liber universus’un içeriği De nativitatibus’unkiyle irtibatlıdır ve onun gerçek kapsamı hakkında fikir vermektedir (MTUA, I/1 [1977], s. 8-12). 4. Kitâbü’l-Mesâǿil fî aĥkâmi’n-nücûm (Çorum İl Halk Ktp., nr. 2981, 3015).
Birçok kütüphanede nüshaları yer alan eserin (Sezgin, VII, 112) Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. Ali el-Kasrânî’nin yaptığı Muħtaśarü’l-Mesâǿili’l-Ķaśrâniyye başlıklı bir özeti bulunmaktadır (Hamza b. Hüseyin b. Kāsım en-Nuaymî, VIII, 125). 5. Kitâbü’l-İħtiyârât. Bilinen tek nüshası İskenderiye Kütüphanesi’ndedir (el-Hurûf ve’l-esmâ, nr. 2033-d/2, vr. 42a-52b). 6. Kitâbü’l-Aĥkâm Ǿalâ envâǾi’l-mesâǿil ve’l-ķażâǿ Ǿale’d-delâǿil (a.g.e., VIII, 98-100; Sezgin, VII, 112). 7. Risâle fi’stiħrâci’ž-žamîr bi-ŧarîķi’n-nücûm (bk. a.g.e., a.y.). 8. Kitâbü’l-Ķırânât ve taĥvîli’s-sinîn (a.g.e., VII, 111). 9. Kitâbü’l-Ǿİlel. Günümüze ulaşmayan bu eserin adı Bîrûnî’den öğrenilmektedir (İstiħrâcü’l-evtâr, s. 132). 10. Kitâb fî Śûreti’l-küre (Fî Heyǿeti’l-felek). Bîrûnî Taśŧîĥu’ś-śuver ve tebŧîĥu’l-küver adlı eserinde buna atıfta bulunmaktadır (Kitâbhâne-i Merkezî-i Dânişgâh-ı Tahran, nr. 5469, vr. 10b). 11. Kitâbü İttifâķi’l-felâsife ve’ħtilâfihim fî ħuŧûŧi’l-kevâkib (İbnü’n-Nedîm, s. 332; İbnü’l-Kıftî, s. 242). 12. Kitâbü’l-Meĥâsin (a.g.e., a.y.).
BİBLİYOGRAFYA:
Ya‘kūbî, el-Büldân (nşr. M. Emîn Dannâvî), Beyrut 1422/2002, s. 25, 28-29; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 332-333; Bîrûnî, İstiħrâcü’l-evtâr fi’d-dâǿire (Resâǿilü’l-Bîrûnî içinde), Haydarâbâd 1367/1948, s. 132; Sâid el-Endelüsî, Ŧabaķātü’l-ümem (nşr. L. Şeyho), Beyrut 1912, s. 37, 55, 60; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ (Lippert), s. 241-242; Sezgin, GAS, VII, 111-113; D. Pingree, “‘Umar Ibn al-Farrukhān al-Ŧabarī”, DSB, XIII, 538-539; a.mlf., “The Fragments of the Works of al-Fazārī”, JNES, XXIX/2 (1970), s. 103-123; a.mlf., “The Greek Influence on Early Islamic Mathematical Astronomy”, JAOS, XCIII/1 (1973), s. 32-43; a.mlf., “The Liber Universus of ‘Umar Ibn al-Farrukhān al-Ŧabarī”, MTUA, I/1 (1977), s. 8-12; a.mlf., “Classical and Byzantine Astrology in Sassanian Persia”, Dumbarton Oaks Papers, XLIII, Washington 1989, s. 227-239; Religion, Learning and Science in the ǾAbbasid Period (ed. M. J. L. Young v.dğr.), Cambridge 1990, s. 293-295; Hamza b. Hüseyin b. Kāsım en-Nuaymî, İstidrâkât Ǿalâ Târîħi’t-türâŝi’l-ǾArabî, Cidde 1422, VIII, 98-100, 125.
İlhan Kutluer