TABERÎ, Abdülkādir b. Muhammed

(عبد القادر بن محمّد الطبري)

Ebû Bekr Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Yahyâ b. Mekrem el-Hüseynî et-Taberî el-Mekkî (ö. 1033/1624)

Arap edebiyatı ve tarihi âlimi, hatip ve şair.

17 Safer 976’da (11 Ağustos 1568) Mekke’de doğdu ve burada yetişti. Bazı kaynaklarda doğum yeri Tâif, doğum yılı 972 (1564) olarak geçer. Soyu Hz. Hüseyin’e ulaşır. Ataları 570 (1174) yılı civarında Taberistan’dan Mekke’ye göç etmiştir. İyi bir eğitim alması için kendisiyle bizzat babası ilgilendi; bir ilim ve edebiyat çevresi oluşturan aile ortamından yararlandı. On iki yaşında hıfzını tamamladıktan sonra Yahyâ b. Muhammed el-Hattâb, İbn Zahîre ailesinden Ali b. Cârullah, Muhammed b. Muhammed el-Behnesî, Şemseddin er-Remlî, Cemâleddin Hüseyin b. İsmâil el-İsâmî, Ali b. İsmâil el-İsâmî, Abdurrahman eş-Şirbînî, Muhammed b. Abdülazîz ez-Zemzemî, Ahmed b. Fazl Bâkesîr ve Ali el-Kārî gibi âlimlerden ders aldı. Nevevî’nin el-ErbaǾûne’n-Neveviyye’sini, Nesefî’nin el-ǾAķāǿid’ini, İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sini, Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Menhecü’ŧ-ŧullâb’ını ezberledi. Fıkıh, hadis, Arap edebiyatı ve tarihi alanlarında kendini yetiştirdi. Öğrenimini tamamladıktan kısa bir süre sonra Filistin’deki el-Halîl şehrinde Mescidü’l-Halîl’e imam oldu (Ömer Ferruh, II, 372). 1018 (1609) yılında Kâbe’nin imamlığına tayin edildi. 1033’te (1624) ramazan bayramı namazını kıldırmaya hazırlanırken Yemen Valisi Haydar Paşa’nın Taberî’nin Şâfiî olması sebebiyle bu görevi Hanefî mezhebine mensup bir imama verdiğini duyunca çok üzüldü ve 1 Şevval 1033 (17 Temmuz 1624) tarihinde vefat etti. Cenaze namazı bayram namazının ardından kıldırıldı ve Cennetü’l-muallâ kabristanına defnedildi (Bender b. Muhammed b. Reşîd el-Hemedânî, s. 152). İbn Ma‘sûm 1030 (1621), Şevkânî 1032 (1623) yılında öldüğünü kaydeder (Sülâfetü’l-Ǿaśr, s. 43; el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 372). Geniş bilgiye sahip olan Abdülkādir et-Taberî, usta bir hatip, şair ve yazar olup şiirlerinde ve nesirlerinde edebî sanatları maharetle kullanmıştır. En önemli öğrencilerinden biri Halîfe b. Ebü’l-Ferec ez-Zemzemî’dir. Eserlerinin çoğunu Mekke şerifi Hasan b. Ebû Nümeyy’in isteğiyle yazmıştır.

Eserleri. A) Tarih ve Siyer. 1. İnbâǿü’l-beriyye bi’l-enbâǿi’ŧ-Ŧaberiyye. Ailesinden olan Taberistanlılar’ın biyografilerini içerir. Altmış dört varaklık tek ve eksik nüshası Mekke’deki Harem-i şerif Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 16). 2. Keşfü’n-niķāb Ǿan ensâbi’l-erbaǾati’l-aķŧâb (Kahire 1309; nşr. Muhammed Ömer el-Hüsâmî el-Beyrûtî, Kahire 1316/1898). 3. Neşǿetü’s-sülâfe bi-münşeǿâti’l-ħilâfe (Neşǿetü’s-sülâfe fî menşeǿi’l-ħilâfe). İmâmet, vezirlik, emirlik, devlet teşkilâtında yer alan görevler, halifeler ve sultanlar hakkındadır. Mekke tarihi ve Mekke şeriflerine dair önemli eserlerden biri olup yazma nüshası Mekke’deki Ümmü’l-kurâ Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 1818). Süleymaniye Kütüphanesi’nde de (Esad Efendi, nr. 2949) eksik bir nüshası mevcuttur. Eser Hamed el-Arînân tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1973, İngiltere Saint Andrews Üniversitesi). 4. Delâǿilü’l-İmâme (Necef 1946, 1963). 5. el-Müsterşid fî imâmeti ǾAlî b. Ebî Ŧâlib (Necef, ts. [el-Matbaatü’l-Haydariyye]). 6. Risâle fi’l-müǿellefeti ķulû-bühüm mine’ś-śaĥâbe. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Şehid Ali Paşa, nr. 585)


nüshası bulunan Müǿellefe fi’l-müǿellife adlı eserle aynı kitap olmalıdır. 7. Sîret manžûme. Hz. Peygamber’in sîretine dair olup Muhibbî tarafından Ħulâśatü’l-eŝer’de kısmen nakledilmiştir. 8. Ĥüsnü’s-serîre fî ĥüsni’s-sîre. Bir önceki kitabın şerhidir. 9. el-Esâŧîn fî ĥacci’s-selâŧîn (Esâŧînü’ş-şeǾâiri’l-İslâmiyye ve feżâǿilü’s-selâŧîn ve’l-meşâǾiri’l-Ĥaremiyye). Osmanlı padişahı II. Osman’ın geleneğe aykırı olarak hacca gitmek istemesiyle yeniçeriler tarafından öldürülmesi üzerine (1031/1622) kaleme alınmıştır. 10. Ŝebet. Müellifin kendi hayatı, eserleri ve hocaları hakkında kaleme aldığı eseridir. 11. Ĥıfžu’l-ĥurem fî evķāfi ehli’l-Ĥarem.

B) Edebiyat. 1. ǾUyûnü’l-mesâǿil min aǾyâni’r-resâǿil. Kafiye, inşâ, ensâb, muamma, lugaz, hat, ayrıca tefsir, hadis ve fıkıh usulü, kelâm, ferâiz gibi otuz ilim dalı hakkında bilgiler içermektedir (nşr. M. Ömer el-Hüsâmî el-Beyrûtî, Kahire 1316/1898). 2. Künnâşetü ǾAbdilķādir eŧ-Ŧaberî. Müellifin cuma ve bayram hutbeleri, çeşitli kişilerle mektuplaşmaları, şiirleri, Mekke’de yaşayan âlimler, edebiyatçılar, emîrler, burada cereyan eden olaylar, vefatlar, düğün merasimleri ve yaşadığı dönem hakkında önemli bilgiler içerir (Ümmülkurâ Üniversitesi Ktp., nr. 1892). 3. Keşfü’l-ħâfî min Kitâbi’l-Kâfî fî Ǿilmeyi’l-Ǿarûż ve’l-ķavâfî (Keşfü’l-ħâfî Ǿan metni Kitâbi’l-Kâfî). Ahmed b. Abbâd el-Havvâs’a ait eserin şerhidir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 1408). 4. er-Râyâtü’l-manśûre Ǿalâ ebyâti’l-Maķśûre. İbn Düreyd’in el-Maķśûre adlı kasidesinin şerhidir (M. Habîb el-Hîle, s. 293-304; Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1827; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde, II, 827). 5. el-Kelimü’ŧ-ŧayyib Ǿalâ kelâmi Ebi’ŧ-Ŧayyib. Mütenebbî divanının şerhidir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 931). 6. Vesîletü’l-âmâl (fi’l-edeb) (MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde, II, 827). 7. Dürretü’l-aśdâfi’s-seniyye fî źirveti’l-evśâfi’l-Ĥaseniyye. Mekke Emîri Şerîf Hasan b. Ebû Nümeyy’in methine dairdir. 8. Dîvânü ħuŧabi’l-enkiĥa. Müellifin nikâh merasimlerinde yaptığı konuşmaların toplandığı eseridir. 9. Dîvânü ħuŧabi’ś-śalât Ǿale’l-emvât. Taberî’nin ayrıca, İbn Hicce’nin Ħizânetü’l-edeb’ine kendisi tarafından verilen Taķdîmü Ebî Bekr adını doğru bulmadığı, bu konuda ǾAliyyü’l-ĥücce bi-teǿħîri İbn Ĥicce adıyla bir eleştiri kaleme aldığı belirtilir (DİA, XX, 65).

C) Diğer Eserleri. 1. Bulûġu’l-merâm fi’l-iķtidâǿi min cidâri’l-Mescidi’l-Ĥarâm. 2. RefǾu’l-iştibâk fî tenâvüli’t-tün-bâk. Nargile ve sigaranın fıkhî hükmü hakkındadır. 3. ǾArâǿisü’l-ebkâr ve ġarâǿisü’l-efkâr (ǾArâǿisü’l-ebkâr min nefâǿisi’l-efkâr; Risâle fî tefsîri ķavlihî teǾâlâ: “İnnemâ yürîdü’llāhü li-yüźhibe Ǿankümü’r-ricse ehle’l-beyt” [MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde, II, 827]). Ahzâb sûresi 33. âyetinin tefsiridir. 4. Fevâǿidü sülûki’l-verâ bi-Ǿavâǿidi Ümmi’l-ķurâ. 5. İfhâmü’l-mümârî fî ifhâmi’l-Buħârî (Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 415). Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inin şerhidir. Muhibbî’nin Ħulâśatü’l-eŝer’i (II, 5 vd., 459-460) ve İbn Ma‘sûm’un Sülâfetü’l-Ǿaśr’ı (s. 43-44, 47-49) gibi eserlerde Taberî’nin şiirleriyle edebî nesrinden örneklere yer verilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Ali et-Taberî, el-Erecü’l-miskî fi’t-târîħi’l-Mekkî ve terâcimi’l-mülûk ve’l-ħulefâǿ (nşr. Eşref Ahmed el-Cemmâl), Mekke 1416/1996, neşredenin girişi, s. 12; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, II, 5 vd., 457-464; a.mlf., Nefĥatü’r-Reyĥâne, IV, 35-40; İbn Ma‘sûm, Sülâfetü’l-Ǿaśr, Kahire 1324, s. 42-50; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 371-372; Serkîs, MuǾcem, II, 1231; Brockelmann, GAL, II, 378; Suppl., II, 509; Îżâĥu’l-meknûn, II, 97; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 600; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, V, 303-304; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 293; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 493; Abdullah Mirdâd Ebü'l-Hayr, el-Muħtaśar min Kitâbi Neşri’n-nevr (nşr. M. Saîd el-Âmûdî - Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 267-272; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1406/1986, II, 372-392; M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 293-304; Bender b. Muhammed b. Reşîd el-Hemedânî, el-Menhecü’t-târîħî li-müǿerriħî Mekkete’l-mükerreme fi’l-ķarni’l-ĥâdî Ǿaşer el-hicrî, Riyad 1418/1997, s. 147-175, 267-274; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 415; II, 931, 1408; III, 1827; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], II, 827; Nasuhi Ünal Karaarslan, “İbn Hicce”, DİA, XX, 65.

Musa Yıldız