ŞÜKRÎ, Abdurrahman

(عبد الرحمن شكري)

(1886-1958)

Mısırlı şair ve eleştirmen.

12 Ekim 1886 tarihinde Port Said’de Mağrib kökenli bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası Muhammed Şükrî Ayyâd, edebiyatla ilgilenen ve Urâbî isyanının önde gelen bazı yazarlarıyla yakın ilişki içinde bulunan bir şahsiyetti. Bu sayede Abdurrahman Şükrî, genç yaşta Abdullah Nedîm ve Hamza Fethullah gibi dönemin önde gelen şair ve ediplerini tanıma fırsatı buldu. Port Said’de ilkokulu bitirdikten sonra İskenderiye’ye gidip Re’sü’t-tîn Lisesi’ne girdi. Buradan mezun olunca Kahire’de hukuk fakültesine kaydoldu. 1906’da Dinşevây olayının ardından İngiliz karşıtı şiir yazdığı gerekçesiyle fakülteden atıldı. Aynı yıl Yüksek Öğretmen Okulu’na girdi, 1909’da Arap ve İngiliz edebiyatı bölümünden mezun oldu ve burslu olarak İngiltere’ye gönderildi. Burada Sheffield University College’da İngiliz edebiyatı okuyarak edebiyat ve tarih dalında lisans derecesini aldı. İngiltere’de bulunduğu sırada Swinburne, Rossetti ve Oscar Wilde gibi şairlerin eserlerini gördü. Ayrıca Goethe gibi şairlerin şiirlerini İngilizce tercümelerinden okudu. Eğitim hayatı boyunca edebiyatla ve özellikle şiirle meşgul oldu. Bu arada Mustafa Kâmil gibi vatan sever siyasetçilerle tanıştı, Ahmed Lutfî es-Seyyid’in çıkardığı el-Cerîde’de şiir eleştirileri yayımlandı. 1909’da divanının ilk cildi çıktı. Ağustos 1912’de İskenderiye’ye dönüp çeşitli liselerde öğretmenlik yaptı. Okul yıllarından tanıdığı İbrâhim Abdülkādir el-Mâzinî ve İngiltere dönüşü tanıştığı Abbas Mahmûd el-Akkād’la birlikte Mısır’da şiirde önemli bir ekol haline gelen Medresetü’d-dîvân’ı (Medresetü’t-tecdîd/el-Mezhebü’l-cedîd) kurdu. Cerîdetü’l-ǾUkâž bu grubun şiir ve yazılarını yayımladığı bir platform oldu. Şükrî büyük gayret sarfederek divanının VII. cildini 1919’da neşretti. Bu yıllarda divan ekolü içinde büyük kırılmalar yaşandı. Şükrî ve Mâzinî’nin birbirini sert biçimde eleştirmelerinden ve Mâzinî’nin Şükrî’nin şiirlerinin İngiliz şiirinden intihal olduğunu iddia etmesinin ardından Şükrî küçük bir grup içinde yalnız kaldı. Divan ekolünü terkedip şiir ve yazılarına ara verdi. Bu sırada Maarif Bakanlığı’ndaki görevine devam eden Şükrî 1923’ten itibaren Demenhûr, Mansûre, Kahire ve Zekāzîk’teki çeşitli öğretim kurumlarında yöneticilik yaptı. 1920’li yılların başlarında ara verdiği yazı hayatına 1935’te geri döndü. er-Risâle, el-Muķteŧaf, el-Mecelletü’l-cedîde ve eŝ-Ŝeķāfe gibi dergilerde şiir, edebiyat, eleştiri, eğitim ve psikoloji alanlarında makaleler yayımladı. Maarif Bakanlığı’nda 1934’ten itibaren müfettişlik yaptıktan sonra 1938’de emekliye ayrılıp Port Said’e yerleşti. 1952’de felç oldu. 1955’te İskenderiye’ye taşındı. Hayatı boyunca evlenmeyen Şükrî 15 Aralık 1958’de vefat etti. 1956’da el-ǾÂlemü’l-ǾArabî dergisinin özel bir sayısı Şükrî’ye ithaf edildi.


Mısır’da yenilikçi şiirin önde gelen şairlerinden biri olan Abdurrahman Şükrî’nin şiiri içerik bakımından iki döneme ayrılabilir. Divanının ilk ciltlerini kapsayan birinci dönemde millî duyguları dile getiren şiirler kaleme almakla birlikte sonradan yazdıklarında bu nitelik görülmez. Divanın V. cildi olan Ħaŧarât’ın girişinde yeni şiir anlayışını ortaya koyar. Şiir belli bir sınıfın ve dinî grubun değil her milletten insanın hissiyatını dile getirir. Ona göre şair iyi yetişmiş olmalı ve okuyucusunu kendisi oluşturabilmelidir. Ayrıca şairin yalana, vehme sığınmasının gerektiğine dair düşünceyi eleştirir. Zira tevehhüm gerçeği ortaya koymayan, basit ve geçici bir faaliyettir. Buna karşılık tahayyül bir tasdiktir; ebedî olguları, nesne ile benzeri arasındaki ilişkiyi ve sıfatla mevsuf arasındaki doğru irtibatı teyit eder. Teşbih özellikle hatırlatıcı ve ilham verici olmalı, hakikati keşfetmede kullanılmalıdır. Ayrıca şiirde organik birlik arayan Şükrî duygu ve düşüncenin aynı şey olduğunu savunur (Moreh, Modern Arabic Poetry, s. 67). Romantik ve lirik tarzda yazan Şükrî’ye ait şiirin ana özelliği hüzün, yeis ve karamsarlığın hâkim unsur olmasıdır. Eleştirmenler, onun bu pesimist tavrını kendisinin ve çağdaşlarının yetiştiği sömürge şartlarına bağlamaktadır. Şükrî şiirinde dinî konulara yer vermemekle birlikte onun ateist çizgisinden de bahsedilemez. Şükrî’nin şiirini şekil açısından ele alan bazı araştırmacılara göre o, sadece Mısır’da değil bütün Arap dünyasında serbest şiir (şi‘r mürsel) yazan ilk şairlerden kabul edilir; ancak S. Moreh bu türde ilk denemelerin XX. yüzyıldan önce başladığını belirtir (BSOA, XXIX/3 [1966], s. 487 vd.).

Şükrî’nin üzerinde iki yönlü bir etkiden söz edilebilir. Şair bir taraftan klasik Arap şiirinden beslenirken diğer taraftan aldığı eğitimin tesiriyle özellikle İngiliz şairleri başta olmak üzere Batılı lirik şiirden büyük ölçüde etkilenmiştir. Mersafî’nin el-Vesîletü’l-edebiyye’si vasıtasıyla Şerîf er-Radî gibi klasik dönem şairleriyle tanışmış ve 1939’da er-Risâle dergisinde Abbâsî dönemi şiiri hakkında bir dizi makale yayımlamıştır. Onun etkilendiği şairler arasında Beşşâr b. Bürd, Ebû Temmâm ve Ebü’l-Alâ el-Maarrî zikredilebilir. Bunun yanında Shelley, Byron ve Goethe gibi Batılı şairlerden de büyük ölçüde etkilenmiştir. Şükrî’nin şiirinde Batı tesirini çeşitli örneklerle gösteren Şevkī Dayf’a göre onun “Nâbulyûn ve’s-sâĥirü’l-Mıśrî” başlıklı şiiri Thomas Gray’in “The Bard” adlı şiirinden mülhemdir (el-Edebü’l-ǾArabiyyü’l-muǾâśır, s. 134). Şükrî, Akkād ve Mâzinî şiirde Arap romantizminin kurucularından kabul edilir. Bu üç şair geleneksel şiir sanatına ve retoriğine karşı çok sayıda makale yazmış, şiirde gelenekselleşmiş kalıpların dışına çıkılarak bireyselliğin ve duygunun ön plana alınması gerektiğini savunmuş (Allen, s. 232), eleştirilerini de özellikle neo-klasik şiirin önde gelen temsilcileri olan Ahmed Şevkī ve Hâfız İbrâhim’e yöneltmiştir.

Eserleri. Hamdî es-Sekkût ve M. Jones, Abdurrahman Şükrî’nin roman, hikâye, makale ve şiirlerine dair ayrıntılı bir liste vermiştir (AǾlâmü’l-edebi’l-muǾâśır, III, 101-146). 1. Dîvânü ǾAbdirraĥmân Şükrî (I-VII, İskenderiye 1327-1337/1909-1919). Şükrî hayattayken yayımladığı divanının ciltlerini Đavǿü’l-fecr, Leǿâliǿü’l-efkâr, Enâşîdü’ś-śabâ, Zehrü’r-rebîǾ, el-Ħaŧarât, el-Efnân, Ezhârü’l-ħarîf şeklinde isimlendirmiştir. Nîkûlâ Yûsuf, Şükrî’nin divanını Dîvânü ǾAbdirraĥmân Şükrî adıyla tekrar yayımlarken (I-VIII, Kahire 1960) VIII. ciltte onun er-Risâle, el-Muķteŧaf ve el-Hilâl dergilerinde yazdığı şiirleri toplamıştır. 2. el-İǾtirâfât ve hüve ķıśśatü nefs (İskenderiye 1916). 3. eŝ-Ŝemerât (İskenderiye 1335). el-Cerîde’de yazdığı makalelerini kapsar. 4. Ĥadîŝü İblîs (İskenderiye 1335). el-Cerîde, Cerîdetü’l-ǾUkâž ve el-Beyân’da neşredilen bazı makalelerinden oluşmuştur. 5. eś-Śaĥâǿif (İskenderiye 1918). 6. el-Ĥallâķu’l-mecnûn (İskenderiye 1919). Kısa hikâyeleri içerir. 7. Dirâsât fi’ş-şiǾri’l-ǾArabî. Muhammed Receb el-Beyyûmî tarafından derlenen bu kitap Şükrî’nin er-Risâle, eŝ-Ŝeķāfe ve el-Hilâl gibi dergilerde yayımlanan şiir hakkındaki yazılarından meydana gelmiştir (Kahire 1415/1994). 8. Nažarât fi’n-nefs ve’l-ĥayât. Muhammed Receb el-Beyyûmî’nin Şükrî’nin el-Muķteŧaf’ta yayımlanan yazılarından derlediği bir kitaptır (Kahire 1996). 9. el-Müǿellefâtü’n-neŝriyyetü’l-kâmile (nşr. Ahmed İbrâhim Hevvârî, I-II, Kahire 1998). Abdurrahman Şükrî hakkında çok sayıda çalışma yapılmıştır (1980 yılına kadar olan çalışmaların bir listesi için bk. Hamdî es-Sekkût - M. Jones, III, 147-211; sonrakiler için bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA:

Brockelmann, GAL Suppl., III, 125-128; Mounah A. Khoury, Poetry and the Making of Modern Egypt, Leiden 1971, s. 173-195; S. Moreh, Modern Arabic Poetry 1800-1970, Leiden 1976, s. 65-79; a.mlf., “Blank Verse (‘al-shi’r al-mursal’) in Modern Arabic Literature”, BSOAS, XXIX/3 (1966), s. 483-505; a.mlf., “Ѕћukrī ǾAbd al-Raĥmān”, EI² (İng.), IX, 498; Tarek Abdullah Jawd Fakhral-Deen, Abd al-Rahman Shukrî (1886-1958): An Egyptian Writer in the Age of Imperialism and Nationalism. A Study in the Influence of European Thought on Modern Arabic Literature (doktora tezi, 1977), New York University; Şevkī Dayf, el-Edebü’l-ǾArabiyyü’l-muǾâśır fî Mıśr, Kahire, ts. (Dârü’l-maârif), s. 128-136; Hamdî es-Sekkût - M. Jones, AǾlâmü’l-edebi’l-muǾâśır fî Mıśr: ǾAbdurraĥmân Şükrî, Kahire 1980, III, 101-211; Ahmed Ubeyd, Meşâhîru şuǾarâǿi’l-Ǿaśr fi’l-aķŧâri’l-ǾArabiyye, Dımaşk, ts. (Matbaatü’t-terakkī), I, 249-267; J. Brugman, An Introduction to the History of Modern Arabic Literature in Egypt, Leiden 1984, s. 112-121; Abdülfettâh Abdülmuhsin eş-Şattî, ǾAbdurraĥmân Şükrî nâķıden ve şâǾiren, Kahire 1999, tür.yer.; R. Allen, An Introduction to Arabic Literature, New York 2000, s. 125, 232; Abdülazîz en-Nu‘mânî, ǾAbdurraĥmân Şükrî er-râǿidü’l-müceddid, Kahire 2002, tür.yer.; A. M. K. al-Zubaidi, “The Diwan School”, JAL, I (1970), s. 36-48; Abdülmuhsin Bedr, “Ehemmiyyetü’n-nüsħati’l-ħâśśa bi-ǾAbdirraĥmân Şükrî min Dîvâni ‘Ezhâri’ş-şerrî’ li-Bûdlîr-The Significance of Shukri’s Reading of Baudelaire’s ‘Flowers of Evil’”, Elif: Mecelletü’l-belâġati’l-muķārene, II, Kahire 1982, s. 52-69; R. C. Ostle, “Ѕћukrī, ǾAbd al-Raĥmān (1886-1958)”, Encylopedia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami - P. Starkey), London 1998, II, 715-716; Halîl el-Mûsî, “Şükrî, ǾAbdurraĥmân”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2005, XI, 736-737.

Hilal Görgün