ŞİNKĪTÎ, Muhammed Mahmûd
(محمّد محمود الشنقيطي)
Muhammed Mahmûd b. Ahmed b. Muhammed et-Türküzî eş-Şinkītî (1829-1904)
Moritanya asıllı Arap dili ve edebiyatı âlimi.
Yaygın kanaate göre 1245 (1829) yılında Moritanya’nın Şinkīt vilâyetinin Tagant bölgesinde ilim ehli bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi (farklı doğum tarihleriyle ilgili olarak bk. Râid b. Sa‘d eş-Şelâhî, s. 18). Öğretimle meşgul olan babasının Telâmîd lakabıyla anılmasından dolayı Şinkītî İbnü’t-Telâmîd diye de bilinir. İlk eğitimini babasından aldı. Küçük yaşta Kur’an’ı ezberleyerek tecvid, sarf, nahiv, belâgat, fıkıh ve usul gibi dersler okudu. Şinkīt’ta İcdûd (Ecdûd) lakabıyla tanınan Abdülvehhâb b. Ekteveşnî b. Seyyid el-Alevî’den Arap dili ve edebiyatı dersleri aldıktan başka Kutb Kemâleddin Seydî b. Heybe ve Muhammed es-Sagīr gibi âlimlerden faydalandı.
Ahmed Teymür Paşa onun öğrencilerindendir. 1280 (1863) yılında bir grup âlimle birlikte hac maksadıyla yola çıktı. Cezayir, Fas, Merakeş ve Mısır güzergâhını takip ederek üç yıl sonra Mekke’ye ulaştı, hac farîzasını yerine getirip Muharrem 1284’te (Mayıs 1867) Medine’ye gitti. Bu arada Mekke şerifi Abdullah b. Muhammed b. Avn ile görüştü. Şinkītî’nin ilminden etkilenen şerifin ricası üzerine Mekke’de kalmayı kabul etti. Burada pek çok âlimle tanıştı ve onlarla ilmî müzakerelerde bulundu. Mekke ve Medine kütüphanelerinde bulunan çok sayıda yazma eseri istinsah etti.
Şinkītî, Hicaz’da bulunduğu sırada İstanbul’dan gelen talebelere ders verdi. Bunların arasında bulunan Hacı İbrâhim Efendi, Hicaz Valisi Şerif Paşa’nın kâhyası olan babası İsmâil Efendi ile birlikte Mekke’ye giderek Şinkītî’nin talebesi oldu (DİA, XIV, 481). Hacı İbrâhim Efendi, daha sonra İstanbul’da açtığı dârütta‘lîmde Arapça imtihanlarını yapması için hocasını İstanbul’a davet etti. 1285 (1868), 1292 (1875) ve 1300 (1883) yıllarında İstanbul’a gelen ve uzun süre burada kalan Şinkītî, Ahmed Cevdet Paşa ve Münif Paşa gibi devrin ünlü âlim ve idarecileriyle tanıştı, çeşitli âlimlerle sohbetlerde ve münakaşalarda bulundu. Manastırlı İsmâil Hakkı Efendi kendisinden ders aldı. İstanbul kütüphanelerinde araştırmalar yapan ve yazmalar konusundaki bilgisiyle tanınan Şinkītî’yi konağında misafir eden dönemin Maarif nâzırı Münif Paşa, ondan Avrupa kütüphanelerindeki Arapça yazma eserler hakkında bilgi sağlamasını istedi. Şinkītî, Sultan Abdülhamid’in onayı ile 1887’de gittiği Londra ve Paris’teki kütüphanelerle İspanya’nın muhtelif kütüphanelerinde çalıştı ve tesbit ettiği yazma eserlerin bir fihristini hazırladı. Fakat dönüşte çeşitli anlaşmazlıklar yüzünden fihristi teslim etmediği için proje başarısız kaldı. Osman Nuri Ergin, Şinkītî’nin getirdiği malzemeler için kendisine tahsis edilen harcırahla yetinmeyip fazladan para istediğini belirtir (Türkiye Maarif Tarihi, III, 804). Şinkītî’nin klasik Arap edebiyatı alanındaki otoritesi şarkiyatçılar arasında da bilinmekteydi. İstanbul’da bulunduğu sırada 1889’da Stockholm’de toplanacak olan VIII. Müsteşrikler Kongresi’ne Osmanlı hükümetince delege olarak gönderilmesi İsveç hükümeti tarafından Bâbıâli’den rica edildi. Ancak Şinkītî’nin bunun için bazı şartlar ileri sürmesinden rahatsızlık duyan padişah onun Medine’ye dönmesini emretti; kongreye de Ahmed Midhat Efendi gönderildi (Şinkītî’nin şartları ve diğer hususlar için bk. el-Ĥamâse, s. 2 vd.). Medine’de rahat edemeyen Şinkītî, özellikle Ahmed el-Berzencî ile giriştiği tartışmalardan sonra 1307’de (1889-90) şehirden ayrılıp Kahire’ye yerleşti. Burada başta Muhammed Tevfîk el-Bekrî ve Muhammed Abduh olmak üzere önde gelen âlim ve şahsiyetlerin desteğini kazandı. Ezher’de bazı ıslah çalışmalarıyla meşgul olan Abduh, Şinkītî’nin Arap dili ve edebiyatı dersleri vermesini sağladı. Çok sayıda talebe yetiştirdiği gibi bazı temel eserlerin neşri konusunda önemli görevler üstlenen Şinkītî, 23 Şevval 1322’de (31 Aralık 1904) Kahire’de vefat etti. Şinkītî’nin İspanya’ya yaptığı yolculuğu Henri Pérès müslümanların Endülüs’ü yeniden keşifleri olarak değerlendirmiştir. Ona göre Şinkītî araştırma amacıyla İspanya’ya giden ve uzun süre orada kalan ilk müslüman âlimdir (Lewis, s. 130). Şinkītî matbu ve yazma çok sayıda eserden oluşan kütüphanesini Şinkītliler’in hayrına vakfetmiştir. Bunlardan yaklaşık 600 yazma eser bugün Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır.
Eserleri. Telif. 1. İĥķāķu’l-ĥaķ ve tebrîǿü’l-ǾArab mimmâ aĥdeŝe ǾÂkiş el-Yemenî fî luġatihim ve Lâmiyyeti’l-ǾArab. Şinkītî’nin Mekke’de bulunduğu sırada, Âkiş lakabıyla tanınan Ahmed ed-Damedî’nin Şenferâ’nın kasidesine yazdığı şerhin reddiye tarzında bir hâşiyesidir. Kahire’de 1319’da (1901) basılan eserin daha sonra ilmî neşri yapılmıştır (bk. bibl.). 2. el-Ĥamâsetü’s-seniyyetü’l-kâmiletü’l-meziyye fi’r-riĥleti’l-Ǿilmiyyeti’ş-Şinķīŧiyyeti’t-Türküziyye (Kahire 1319). Kısmen otobiyografi şeklinde olan ve iki kısımdan meydana gelen eserde Şinkītî’nin bazı kasideleri ve çeşitli konularda reddiyeleri bulunmaktadır. Burada ayrıca VIII. Müsteşrikler Kongresi’ne davet edildiğinde İsveç Kralı II. Oskar için yazdığı kasideyi de yayımlamıştır. 3. Fihrisü’l-Eskûriyâl. Şinkītî’nin İslâm kültürüyle ilgili olarak tesbit ettiği Madrid Kütüphanesi’nde on yedi, Escurial Library’de 407, Sevilla’da (İşbîliye) üç, Gırnata’da üç ve Gırnata yakınlarında bir manastırdaki üç kitabın listesidir. Eser Tunus’ta Hasan Hüsnî Abdülvehhâb Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Râid b. Sa‘d eş-Şelâhî, s. 68). 4. ǾAźbü’l-menhel ve’l-maǾmel ve’l-müsemmâ śarfu ŝüǾal. Kahire’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de yazma nüshası bulunan eser (a.g.e., s. 66) “süal” (ثعل) kelimesinin münsarif oluşuna dairdir. 5. Ŧahâretü Ǿilmi’l-müsten-cî min necâseti cehli’l-Berzencî. Şinkītî, el-Ĥamâse adlı eserinde (II. Kısım, s. 84) bu isimde bir kitap yazdığını söyler. 6. el-Ĥaķķu’l-mübînü’l-muđâǾ fî reddi iħtilâfi’l-ceheleti’l-evġādi’l-vuđđâǾ. Müellifin Ahmed b. Zeynî Dahlân için reddiye mahiyetinde kaleme aldığı bir risâle olup yazma nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (a.g.e., s. 67). 7. Bünyânü’l-Ǿilmi’l-muraśśaś fî evhâmi’l-Muħaśśaś. İbn Sîde’nin el-Muħaśśaś adlı hacimli sözlüğünü basıma hazırlayan komisyonda yer alan Şinkītî yaptığı düzeltmeleri bu eserinde toplamıştır.
Tahkik ve Tashih. 1. Taśĥîĥu Kitâbi’l-Eġānî. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin eserinin Bulak baskısındaki hatalara dairdir (Kahire 1334). 2. Şerĥu Şevâhidi’l-Muġnî. Celâleddin es-Süyûtî’ye ait eserin tashih ve ta‘likatıdır (Kahire 1904; nşr. Ahmed Zafîr Kûcân, I-II, Dımaşk 1967). 3. el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ. Ķāmûs’un pek çok nüshasına ulaşan ve bunları Resûliyye nüshası ile karşılaştıran Şinkītî’nin tashih ettiği nüsha vefatından sonra basılmıştır (Kahire 1330). 4. Esrârü’l-belâġa. M. Reşîd Rızâ’nın neşrettiği Abdülkāhir el-Cürcânî’ye ait eserin tashihidir. 5. Delâǿilü’l-iǾcâz fî Ǿilmi’l-meǾânî. Abdülkāhir el-Cürcânî’nin eserini Muhammed Abduh ile birlikte tashih etmiş, bu nüshayı Reşîd Rızâ yayımlamıştır (Kahire 1903-1904). Müellifin Risâle fî ħuffi’r-Resûl başlıklı bir eseri ve basılmadan önce düzelttiği başka eserleri de bulunmaktadır. Şinkītî’nin sekseninci ölüm yıl dönümü münasebetiyle 18-20 Haziran 1996’da yapılan anma toplantısında sunulan tebliğler yayımlanmıştır (Devrü Mûrîtânyâ fi’t-tevâśuli’l-fikrî el-meşriķī el-maġribî: Buĥûŝ ve münâķaşâtü nedveti’ź-źikrâ eŝ-ŝemânîn li’ş-şeyħ Muĥammed Maĥmûd b. et-Telâmîd eş-Şinķīŧî el-müteveffâ bi’l-Ķāhire sene 1905: Nuvâkşût 18-20 Yunyu 1996, haz. Hamad Allah Velîd es-Selîm, İskenderiye 2002).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Mahmûd eş-Şinkītî, el-Ĥamâse, Kahire 1319, s. 2 vd., ayrıca bk. tür.yer.; a.mlf., İĥķāķu’l-ĥaķ ve tebrîǿü’l-ǾArab mimmâ aĥdeŝe ǾÂkiş el-Yemenî fî luġatihim ve Lâmiyyeti’l-ǾArab (nşr. Râid b. Sa‘d eş-Şelâhî), Küveyt 1426/2005; Muhammed es-Senûsî, er-Riĥletü’l-Ĥicâziyye (nşr. Ali eş-Şennûfî), Tunus 1398/1978, III, 169-171; Türkiye Maarif Tarihi, III, 802-805; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 313-314; Ahmed Teymur Paşa, AǾlâmü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Kahire 1387/1967, s. 369-372; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 89-90; B. Lewis, Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East, Chicago 1993, s. 130-131; Hilâl Nâcî, “Muĥammed et-Türküzî eş-Şinķīŧî”, MevsûǾatü Beyti’l-ĥikme li-aǾlâmi’l-ǾArab,
Bağdad 1420/2000, I, 449-450; Râid b. Sa‘d eş-Şelâhî, Ķaŧfü’l-Ǿanâķīd min tercümeti’ş-Şinķīŧî İbni’t-Telâmîd (Şinkītî, İĥķāķu’l-ĥaķ içinde); Hulûsi Kılıç, “Hacı İbrâhim Efendi”, DİA, XIV, 481; Ahmed b. Muhammed Yahyâ, “İtlâmîd eş-Şinķīŧî, Muĥammed Maĥmûd Veledü Aĥmed”, Mv.AU, I, 255-257.
Hilal Görgün