ŞİNKĪTÎ, Ahmed b. Emîn
(أحمد بن الأمين الشنقيطي)
Ahmed b. el-Emîn b. Muhammed el-Emîn b. Osmân el-Alevî eş-Şinkītî (ö. 1913)
Moritanya edebiyatına dair ilk eserin müellifi, Arap dili ve edebiyatı âlimi.
1280 (1863-64) veya 1289 (1872) yılında eski adı Şinkīt olan Moritanya’nın Trârze bölgesindeki Mezerzre’de doğdu. İlim adamları yetiştirmiş İdev Ali Zivâye ailesine mensup olup annesi Hatice, Şinkīt Aglâl kabilesinden iyi eğitim almış bir hanımdır. Memleketinde göçebe okullarında Arap dili ve edebiyatı ile İslâmî ilimler tahsil ederek yetişti. 1315 (1897) yılından itibaren Moritanya’nın Tagant bölgesine, Fas’ın Miknâs şehriyle diğer şehirlerine yaptığı seyahatlerde birçok âlim ve ediple görüşme imkânı buldu. Bu arada Moritanya’nın Simâre şehrindeki Şeyh Mâülayneyn’in zâviyesini ziyaret etti ve burada bir süre kaldı. 1317 (1899) yılında hac vazifesini yerine getirdi; Mekke ve Medine’deki âlimlerden faydalandı. Daha sonra Rusya’ya giderek özellikle müslümanların yaşadığı bazı bölgeleri ve Kazan’ı gördü. Ardından Türkiye’ye geçti. Anadolu’yu dolaştı, İstanbul ve İzmir’i gezdi, ilim merkezlerini ve kütüphaneleri ziyaret etti. 1901’de Türkiye’den ayrılıp Suriye’ye gitti (el-Vasîŧ, s. 516), buradaki bazı âlim ve şahsiyetlerle görüştü. Hayatı boyunca evlilik yapmayan Şinkītî, 1902’de yerleştiği ve ömrünün sonuna kadar kaldığı Kahire’de ilmî inceleme, telif ve neşir faaliyetleriyle meşgul oldu. Mısır ulemâsından nakîbüleşraf Muhammed Tevfîk el-Bekrî, Ahmed Teymur Paşa, Mâlikî fakihi ve Ezher şeyhi Selîm el-Bişrî, Şeyh Muhammed el-Besyûnî, edip ve şair Muhammed Mahmûd eş-Şinkītî et-Türküzî ile yakın ilişki kurdu. Muhammed Emîn el-Hancî’nin desteğiyle telif ve tahkik çalışmalarını onun yayınevinde neşretme imkânı buldu. Hemşehrisi Türküzî ile başta Arap şiiri olmak üzere lugat ve nahve dair sert tartışmalar yaptı (a.g.e., s. 381, 383-386, 394, 396-397). Ticâniyye tarikatına mensup olarak zâhidâne bir hayat yaşayan Şinkītî 20 Ağustos 1913 tarihinde Kahire’de öldü. Çok güçlü bir hâfızaya sahip olan Şinkītî’nin el-Vasîŧ adlı eserinin büyük kısmını ezberinden yazdığı nakledilmektedir (el-Vasîŧ, Muhammed Muhtâr Veled Ebbâh’ın mukaddimesi, s. 6). Fıkıh, usûl-i fıkıh, hadis ve tasavvuf alanlarında da önemli birikime sahipti.
Eserleri. A) Telifleri. 1. ed-Dürer fî menǾi ǾÖmer (Kahire 1321). Ömer isminin gayri münsarifliği hakkında Muhammed Mahmûd et-Türküzî ile yaptığı tartışmaları içermektedir. 2. Ŧahâretü’l-ǾArab (Kazan 1326). 3. ed-Delîlü’ś-śarîĥ fî nüzûli’l-Mesîĥ (nşr. Mûsâ Cârullah, Kazan 1909). 4. ed-Dürerü’l-levâmiǾ Ǿalâ HemǾi’l-hevâmiǾ şerĥi CemǾi’l-cevâmiǾ (I-II, Kahire 1328; Beyrut 1393/1973; I-VII, nşr. Abdülâl Sâlim Mekrem, Küveyt 1401-1406/1981-1985). Süyûtî’nin nahiv ilmine dair eseri üzerine kendisinin yazdığı şerhteki şâhid beyitlerin açıklamasına dairdir. 5. Şerĥu’l-MuǾallaķāti’l-Ǿaşr ve aħbâru ķāǿilîhâ (şuǾarâǿihâ) (Kahire 1329, 1331, 1338; Beyrut 1405/1985). Şinkītî bu eserinde Hatîb et-Tebrîzî’ye uyarak muallaka şairlerinin sayısını ona çıkarmıştır. 6. el-Vasîŧ fî terâcimi üdebâǿi Şinķīŧ (Kahire 1329, 1958, 1961, 1989). Şinkītî’nin en önemli eseri olup Moritanya (Şinkīt) edebiyatı, tarihi, coğrafyası, kültürü, âdetleri ve lehçeleri hakkında ilk kitap niteliğindedir. Muhammed Muhtâr Veled Ebbâh eş-ŞiǾru ve’ş-şuǾarâ fî Mûrîtânyâ adıyla bir tekmile kaleme almıştır (Tunus 1987). el-Vasîŧ’ten yapılan seçmeleri Murâd Teffâhî (Mourad Teffahi) El Wasîŧ: littérature, histoire, géographie, moeurs et coutumes des habitants de la Mauritanie adıyla Fransızca’ya tercüme etmiştir (St. Louis, Senegal 1953). 7. Derǿü’n-Nebhânî Ǿan ĥaremi Seyyidî Aĥmed et-Tîcânî (Kahire 1330). Ticâniyye tarikatına Yûsuf en-Nebhânî tarafından yöneltilen eleştirilere cevap olarak yazılmıştır.
B) Neşirleri. 1. Dîvânü Ŧarafe b. el-ǾAbd. İbnü’s-Sikkît’in şerhettiği divanın neşridir (Kazan 1909). 2. Dîvânü’l-Ĥuŧayǿe. Sükkerî’nin şerhettiği divanın yayımıdır (Kahire 1323). 3. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî (el-Hâc Mahmûd es-Sârî ile birlikte, I-XXI, Kahire 1323). 4. Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, el-Emâlî (Kahire 1324, 1935). 5. Sahârîcü’l-lüǿlüǿ. Muhammed Tevfîk el-Bekrî’nin şiirlerini içeren eserin şerhli yayımıdır (Muhammed Lutfî el-Menfelûtî ile birlikte, Kahire 1324). Eserde Yunan savaşında kazanılan zafer dolayısıyla II. Abdülhamid için yazdığı bir methiye yer almaktadır. 6. Emâlî es-Seyyid el-Murtażâ fi’t-tefsîr ve’l-ĥadîŝ ve’l-edeb. Şerîf el-Murtazâ’nın diğer adı Ġurerü’l-fevâǿid ve dürerü’l-ķalâǿid olan kelâmî ve edebî sohbetler mahiyetindeki eserinin ilk iki cildi Muhammed Bedreddin en-Na‘sânî el-Halebî, son iki cildi Şinkītî tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1325). 7. Kitâbü’l-Eżdâd. Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî’ye ait olup Arap dilindeki karşıt anlamlı kelimelere dair en geniş lugattır (Muhammed Abdülkādir Saîd er-Râfiî ile birlikte, Kahire 1325). 8. Dîvânü’ş-Şemmâħ b. Đırâr eś-Śaĥâbî el-Ġaŧafânî (Kahire 1327). 9. Leyse fî kelâmi’l-ǾArab. İbn Hâleveyh’in Arap dilindeki şâz, nâdir ve garîb kelimelerle onların kullanımlarına dair sözlüğüdür (Kahire 1327). 10. el-İǾlâm bi-müŝelleŝi’l-kelâm. İbn Mâlik et-Tâî’ye ait 2704 (veya 2755) beyitlik bir urcûze olup yine İbn Mâlik’in eseri Tuĥfetü’l-mevdûd fi’l-maķśûr ve’l-memdûd ile birlikte yayımlanmıştır (Kahire 1329). 11. Tuĥfetü’l-mevdûd fi’l-maķśûr ve’l-memdûd. İbn Mâlik et-Tâî’nin 164 beyitlik bir manzumesidir (aynı müellifin adı geçen bir önceki eseriyle birlikte neşredilmiştir; Kahire 1329).
BİBLİYOGRAFYA:
Ahmed b. Emîn eş-Şinkītî, ed-Dürerü’l-levâmiǾ Ǿalâ HemǾi’l-hevâmiǾ şerĥu CemǾi’l-cevâmiǾ (nşr. Abdülâl Sâlim Mekrem), Küveyt 1401/1981, neşredenin girişi, I, 13-17; a.mlf., Şerĥu’l-MuǾallaķāti’l-Ǿaşr ve aħbâru şuǾarâǿihâ, Beyrut 1405/1985, bk. Fâyiz Terhînî’nin mukaddimesi, s. 6; a.mlf., el-Vasîŧ fî terâcimi üdebâǿi Şinķīŧ, Kahire 1409/1989, bk. M. Muhtâr Veled Ebbâh’ın mukaddimesi, s. 4, 6; ayrıca bk. Fuâd Seyyid’in girişi, s. 13-18; Serkîs, MuǾcem, II, 1148-1149; Fihrisü’l-Ħizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367/1948, III, 166; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 97; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 171; İbrâhim b. Abdullah el-Hâzimî, MevsûǾatü aǾlâmi’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer ve’l-ħâmis Ǿaşer el-hicrî fi’l-Ǿâlemi’l-ǾArabî ve’l-İslâmî, Riyad 1419, I, 268-270; H. T. Norris, “al-Ѕћinķīŧī”, EI² (İng.), IX, 445-446; Hayrullah eş-Şerîf, “eş-Şinķīŧī, Aĥmed el-Emîn”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2005, XI, 792-793; Ahmed b. Ahmed Sâlim, “eş-Şinķīŧî, Sîdî Aĥmed b. el-Emîn”, Mv.UA, XV, 215-217.
Sedat Şensoy