ŞİMŞÂTÎ

(الشمشاطي)

Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. el-Mutahhar el-Adevî eş-Şimşâtî (ö. 394/1004’ten sonra)

Arap dili ve edebiyatı âlimi, şair.

Fırat’ın doğusunda Harput yakınında eski bir şehir olan Şimşât’ta doğdu. Muhaddis İbnü’l-Bâgandî’den (ö. 312/925) hadis rivayet ettiğine göre III. (IX.) yüzyılın sonlarında dünyaya gelmiş olmalıdır. Muhtemelen kendi memleketinde tahsilini tamamlamıştır. Ancak İmâmiyye’ye mensup tarihçi Ahmed b. Ali en-Necâşî, er-Ricâl adlı eserinde “üstadımız” dediği Şimşâtî’nin Cezîre’de (Cizre [?]) zamanın fazilet sahibi edibi ve üstadı olduğunu, Ebü’l-Hayr Selâme b. Zekâ’ (Dekâ’) el-Mevsılî’nin de onu fazilet ve diyanet sahibi, hakikat ehli bir âlim diye nitelediğini kaydetmektedir. Daha sonra Musul’a giden Şimşâtî Hamdânî hânedanından yakın ilgi gördü ve onların hizmetinde bulundu. Bu hânedandan Nâsırüddevle’nin oğlu Uddetüddevle Gazanfer ile amcası Seyfüddevle’ye hocalık yaptı ve onların nedimleri arasına girdi. Bilhassa Seyfüddevle ile dostlukları uzun müddet devam etti. Ardından Bağdat’a geçen ve uzunca bir süre burada yaşayan Şimşâtî’nin 394 (1004) yılında Bağdat’tan Vâsıt’a geldiği şeklindeki rivayetten (el-Envâr, neşredenin girişi, s. 4) anlaşıldığına göre hayatının son zamanlarını burada geçirdi ve bu tarihten sonra vefat etti. Şimşâtî’nin Ebü’l-Feth Hasan adında bir oğlunun olduğu kaydedilir (Seâlibî, I, 109).

Üstün bir zekâya ve güçlü bir hâfızaya sahip olan Şimşâtî aralarında İbn Düreyd, Ahfeş el-Asgar, Niftaveyh, Ebû Bekir es-Sûlî, Şerîf el-Murtazâ gibi önemli edip ve dilcilerin yer aldığı birçok kişiden rivayette bulunmuş, muhdes şairlerin şiirlerini naklederken büyük ölçüde Sûlî’ye dayanmıştır. İbnü’n-Nedîm Şimşâtî’yi tanıdığını, fakat onun ileri yaşlarda ahlâkının bozulduğuna dair kendisine bilgiler ulaştığını ve 377 (987) yılında hayatta bulunduğunu belirtir. Yâkūt da Şimşâtî’nin gulât-ı Şîa’dan bir Râfizî olduğunu ve eserlerinde Râfizîler’e dair ilginç bilgiler yer aldığını söyler. Nitekim onun bazı eserlerine verdiği adlar bunu doğrular niteliktedir. Şimşâtî, hizmetinde bulunduğu emîr ve hükümdarların takdirini kazanmak amacıyla veya siyasî görüş ayrılıkları gibi sebeplerle çağdaşı âlim ve şairlerle her konuda rekabet içinde olmuş ve bazı eserlerini bunları eleştirmek maksadıyla kaleme almıştır. Bunlar arasında özellikle Seyfüddevle’nin nedimlerinden, Hâlidiyyân diye anılan Ebû Bekir el-Hâlidî ile kardeşi Ebû Osman el-Hâlidî yer almaktadır.

İyi bir şiir eleştirmeni ve aynı zamanda şair olan Şimşâtî, Ebû Nüvâs’ı muarızlarına karşı savunmak amacıyla eser yazmış ve Kitâbü’l-Envâr’ında av tasvirlerine dair özgün şiirlere yer vermiş; çağdaşı Nâmî ile Ebû Nadle Mühelhil b. Yemût’un şiirlerini mukayese eden, Ebü’l-Abbas el-A‘mâ Sâib b. Ferrûh’un hatalarını, Saîd b. Sadaka el-Hâşimî’nin intihallerini ortaya koyan eserler kaleme almış, Dîkülcinn’in şiirlerini toplamış ve el-Envâr’ında başka kaynaklarda yer almayan bazı şiirlerini zikretmiştir. Aralarında Seyfüddevle’nin de bulunduğu bazı devlet adamlarına methiyeler yazmış, buna karşılık Seyfüddevle, Şimşâtî’yi öven şiirler söylemiştir (Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, III, 362-363). Şimşâtî ayrıca Seyfüddevle hakkında söylenmiş yaklaşık 1000 beyti bulan methiyeleri bir araya getirmiştir. Şimşâtî’nin Kitâbü’l-Envâr’ında zikrettikleri dışında şiirlerinden günümüze ancak parçalar halinde bazı beyit ve kıtalar gelmiştir (meselâ bk. Seâlibî, II, 149; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIV, 243). Şairliği yanında velûd bir müellif olan Şimşâtî edebiyat, lugat, nahiv, fıkıh, nesep, tarih ve coğrafyaya dair eserler kaleme almıştır. Kaynaklarda zikredilen eserlerinin sayısı kırkı bulmaktadır, fakat bunların büyük bir kısmı günümüze ulaşmamıştır.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Envâr ve meĥâsinü’l-eşǾâr. Başka kaynaklarda bulunmayan bazı şairlerin şiirleriyle ahbâra dair orijinal bilgiler içermesi bakımından önemli bir antoloji olup silâhlar, eyyâmü’l-Arab, at ve sıfatları, deve ve sıfatları, eski konak yerleri ve serap, evler ve saraylar, sınıflar olmak üzere yedi bölümden oluşur. Eser Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki yegâne nüshasına (III. Ahmed, nr. 2392) dayanılarak yayımlanmıştır (nşr. Sâlih Meh-dî el-Azzâvî, Bağdat 1976; nşr. Seyyid Muhammed Yûsuf, I-II, Küveyt 1397/1977; nşr. Muhammed Ebü’l-Mecd Ali el-Besyûnî, eş-Şimşâŧî ve taĥķīķu Kitâbihi’l-Envâr ve meĥâsini’l-eşǾâr, doktora tezi, 1978, Kahire Ezher Üniversitesi). 2. Kitâbü’t-Tenezzüh (nüzeh) ve’l-ibtihâc. Ebû Ali el-Kālî’nin el-Emâlî’si tarzında muhâdarât, ahbâr, şiir ve edebe dair olan eserden Süyûtî el-Eşbâh ve’n-nežâǿir’inde (VIII, 5-12), Yâkūt el-Hamevî MuǾcemü’l-üdebâǿ adlı eserinde (XIV, 242-244) nakiller yapmıştır. 3. Kitâbü’l-Edyire ve’l-aǾmâr fi’l-büldân ve’l-aķŧâr. Otuzdan fazla kilise ve manastırın anlatıldığı eserden İbnü’l-Adîm nakiller


yapmıştır (Buġyetü’ŧ-ŧaleb, VII, 3199). 4. Şerĥu’l-Ĥamâseti’l-ûlâ. Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâsetü’l-kübrâ’sının şerhidir. 5. Kitâbü Fażli (Tafđîli) Ebî Nüvâs (Ǿalâ Ebî Temmâm). 6. Aħbâru Ebî Temmâm ve’l-muħtâr min şiǾrih. 7. Resâǿil ilâ Seyfiddevle. 8. ǾAmelü Kitâbi’l-ǾAyn li’l-Ħalîl b. Aĥmed. İlk Arapça sözlük olan Kitâbü’l-ǾAyn’da mevcut kullanılmayan kelimelerle bazı şevâhid ve tekrarların atılıp gerekli ilâvelerin yapılmasıyla oluşturulmuş bir ihtisardır. 9. Muħta-śaru Târîħi’ŧ-Ŧaberî. 3000 varak hacminde olduğu belirtilen eser isnat ve tekrarların çıkarılması ve 303 (915) yılından Şimşâtî’nin zamanına kadarki kısımların eklenmesiyle meydana getirilmiştir. 10. Tetimmetü Kitâbi’l-Mevśıl li-Ebî Zekeriyyâ (Yezîd b. Muĥammed) el-Ezdî. Esere 322 (934) yılından Şimşâtî’nin zamanına kadarki olayların eklenmesiyle oluşturulan kitap İbnü’l-Ezrak el-Fârikī’nin Târîħu Meyyâfâriķīn ve Âmid’inin kaynaklarındandır. 11. Kitâbü Muħtaśarı fıķhi Ehli’l-beyt. 12. Kitâbü’l-Burhân fi’n-naś-śı’l-celî Ǿalâ Emîri’l-müǿminîn ǾAlî. Meclisî’nin Biĥârü’l-envâr’ında bundan nakiller yapıldığı kaydedilmektedir.

Kaynaklarda Şimşâtî’ye nisbet edilen diğer bazı eserler de şunlardır: el-Envâr ve’ŝ-ŝîmâr, ǾAmelü şiǾri Dîki’l-Cin ve śunǾuh, Risâle fi’ş-şiǾr, el-Ķalem, Ebyâtü’l-meǾânî, Risâle fî Maķśûreti SaǾîd b. Śadaķa el-Hâşimî, el-Müŝelleŝ (eś-śaĥîĥ) fi’l-luġa, el-Maķśûr ve’l-memdûd, el-Müźekker ve’l-müǿenneŝ, Ġarîbü’l-Ķurǿân, el-Mücrâ (el-Munśarif) fi’n-naĥv, er-Red Ǿalâ men ħaŧŧaǿe Ebî SaǾîd es-Sîrâfî, Risâle fî źimmiyyin ķābele’l-cemîle bi’l-ķabîĥ, el-Beyân Ǿammâ mevvehe bihi’l-Ħâlidiyyân, el-Vâżıĥ, el-Müveŝŝaķ, eş-Şihâb, Risâle fî ibŧâli aĥkâmi’n-nücûm, en-Naĥv, el-Muġābene. Şimşâtî’nin öğrencisi Ahmed b. Ali en-Necâşî, Ebû Nasr b. Reyyân’ın hattıyla yazılmış bir listede Şimşâtî’nin daha başka eserlerinin de bulunduğunu, ancak kendisinin Ebü’l-Hayr Selâme b. Zekâ’ el-Mevsılî’nin kaydettiği kırk kadar eseri daha emin bulduğunu belirtir.

BİBLİYOGRAFYA:

Şimşâtî, el-Envâr ve meĥâsinü’l-eşǾâr (nşr. Seyyid M. Yûsuf), Küveyt 1397/1977, neşredenin girişi, s. 1-21; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (nşr. Nâhid Abbas Osman), Devha 1985, s. 293-294; Seâlibî, Yetîmetü’t-dehr, I, 109, 138; II, 149; Ahmed b. Ali en-Necâşî, er-Ricâl (nşr. M. Cevâd en-Nâînî), Beyrut 1408/1988, II, 93-95; Sem‘ânî, el-Ensâb, VII, 386; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIV, 240-244; a.mlf., MuǾcemü’l-büldân, III, 362-363; İbnü’l-Adîm, Buġyetü’ŧ-ŧaleb (Zekkâr), VII, 3199; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 401; Hasan b. Ali b. Dâvûd el-Hillî, er-Ricâl (M. Sâdık Âl-i Bahrülulûm), Necef 1392/1972, s. 141; Safedî, el-Vâfî, XII, 194; Süyûtî, el-Eşbâh ve’n-nežâǿir fi’n-naĥv (nşr. Abdülâl Sâlim Mekrem), Beyrut 1406/1985, VIII, 5-12; Muhammed b. Ali el-Hâirî el-Erdebîlî, CâmiǾu’r-ruvât, Beyrut 1983, I, 600; Abdullah Efendi el-İsfahânî, Riyâżü’l-Ǿulemâǿ ve ħiyâżü’l-fużalâǿ (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Kum 1401, s. 212; Sezgin, GAS, VII, 27-28; VIII, 182-183; IX, 183; Ebü’l-Kāsım el-Hûî, MuǾcemü ricâli’l-ĥadîŝ, Beyrut 1403/1983, XII, 153-155; Seyyid M. Yûsuf, “eş-Şimşâŧî ve kitâbühü’l-Envâr ve meĥâsinü’l-eşǾâr”, MMLADm., XLV (1973), s. 359-370; W. P. Heinrichs, “al-Ѕћimѕћātī”, EI² (İng.), IX, 442.

Mehmet Yavuz