SIBT İBNÜ’l-ACEMÎ

(سبط ابن العجمي)

Ebü’l-Vefâ Sıbtu İbni’l-Acemî Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Halîl et-Trâblusî el-Halebî (ö. 841/1438)

Hadis hâfızı, âlim.

Aslen Trablusşamlıdır. Kendisinden nakledildiğine göre 22 Receb 753’te (3 Eylül 1352) Halep’te doğdu. Anne tarafından dedesi Ömer b. Muhammed b. Muvaffak İbnü’l-Acemî’ye


nisbetle Sıbt İbnü’l-Acemî diye anılır. Kaynaklarda Burhâneddin el-Halebî, İbrâhim el-Muhaddis, Burhânü’l-muhaddis diye de zikredilmiştir. Küçük yaşta iken babası vefat etti. Annesi Âişe bint Ömer b. Muhammed’le bir süre Dımaşk’a gittilerse de tekrar Halep’e döndüler ve annesi onu Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlemesi için Mektebetü’l-eytâm’a kaydettirdi. Kureyş’in Ümeyyeoğulları koluna dayanan anne tarafı ilim ehli kimselerin çokça bulunduğu bir sülâle olup annesi, İbrâhim b. Sâlih İbnü’l-Acemî’den hadis dinleyen ve oğlu Sıbt İbnü’l-Acemî’ye hadis rivayet eden bir hanımdır (İbn Hacer, III, 4). Aynı sülâleden çok sayıda erkek ve kadın muhaddis yetiştiği belirtilmektedir. Büyük dedesi Ebû Tâlib Şerefeddin Abdurrahman b. Hasan İbnü’l-Acemî, Nizâmülmülk’ün Bağdat’ta kurduğu Nizâmiye medreselerinde hocalık yaptı, Halep’e dönünce orada bir medrese kurdu, daha sonra peş peşe inşa edilen medreselerle o bölge ilim merkezi haline geldi. Şâfiî mezhebine mensup olan Sıbt İbnü’l-Acemî’nin oğlu Ebû Zer el-Halebî de muhaddis, Şâfiî fakihi, edip ve tarihçidir. O da babası gibi Sıbt İbnü’l-Acemî diye tanındığı için baba ile oğlun birbirine karıştırıldığı olmuştur (bk. EBÛ ZER el-HALEBÎ).

Sıbt İbnü’l-Acemî, kıraat ilmini öğrenmek için Şehâbeddin İbn Ebü’r-Rızâ el-Hamevî, Abdülahad el-Harrânî el-Hanbelî, Ebû Abdullah Muhammed b. Meymûn el-Belevî’den Ebû Amr, Kālûn, Âsım, İbn Âmir, İbn Kesîr kıraatlerini okuyup icâzet aldı. On yaşına gelince kendi arzusuyla hadis ilmiyle meşgul olmaya başladı. Halep’te rivayet edilen hadislerin büyük çoğunluğunu Halepli hocalarından öğrendi. İlk seyahatini 780 (1378) yılında, ikincisini 786’da (1384) Mısır’a gerçekleştirdi. Ayrıca Kahire, İskenderiye, Dimyat, Tinnîs, Kudüs, Halîl, Gazze, Remle, Nablus, Hama, Humus, Trablus, Ba‘lebek ve Dımaşk’a giderek muhtelif hocalardan hadis dinledi. 813’te (1410) haccını ifa etmek ve hadis dinlemek üzere Mekke’ye gitti. Fîrûzâbâdî, Zeynüddin el-Irâkī, Ömer b. Reslân el-Bulkīnî, İbn Habîb el-Halebî, İbnü’l-Mulakkın, İbn Câbir, Heysemî ve Cemâl el-Malatî gibi âlimlerden faydalandı. Kendisinin kaleme aldığı “sebet”inde ve talebesi Necmeddin İbn Fehd’in onun adına yazdığı MuǾcem’de hocalarının adları bulunmakta ve 200 kadar âlimden faydalandığı belirtilmektedir. Talebeleri arasında Necmeddin İbn Fehd’den başka onun babası Takıyyüddin İbn Fehd, İbn Hacer el-Askalânî, İbn Hatîb en-Nâsıriyye, İbn Nâsırüddin, İbn Emîru Hâc, İbnü’l-Haydırî, İbnü’l-Kabâkıbî, Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne gibi âlimler yer alır. İbn Hacer el-Askalânî onun hocalarına dair Meşyeħatü’l-Burhân el-Ĥalebî adlı bir eser kaleme almıştır. Kendisine iki defa Halep’in Şâfiî kadılığı teklif edildiyse de kabul etmedi. İlim ve zühdü birleştiren Sıbt İbnü’l-Acemî, döneminde Halep’in en önde gelen hadis hâfızıydı. Kendisine “emîrü’l-mü’minîn fi’l-hadîs” unvanı verildi. Sıbt İbnü’l-Acemî vebaya yakalanarak 20 Şevval 841’de (16 Nisan 1438) Halep’te öldü ve Halep surları içindeki aile kabristanına defnedildi.

Eserleri. 1. MuǾcemü’ş-şüyûħ. Hocalarından bahsettiği bu hacimli eserin müellif hattıyla bir nüshası Beyrut Amerikan Üniversitesi Jafat Library Özel Koleksiyonlar Bölümü’ndedir. Talebesi Muhibbüddin İbn Fehd’in Mevridü’t-ŧâlibi’ž-žamî min merviyyâti’l-Ĥâfıž Sıbŧ İbni’l-ǾAcemî adıyla tertip ettiği, hocasının isnadları ve biyografileri hakkında bilgi verdiği eser MuǾcemü’ş-şüyûħ adıyla yayımlanmıştır (nşr. Muhammed ez-Zâhî, ts. [Dârü’l-Yemâme]; Riyad 1982). 2. el-İġtibâŧ li-men rumiye bi’l-iħtilâŧ fî ricâli’l-ĥadîŝ (nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, Halep 1350/ 1931; Delhi 1406, Ŝelâŝü resâǿil fî uśûli’l-ĥadîŝ içinde; nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî, Beyrut 1408/1988 [Kitâbü’l-İġtibâŧ bi-maǾrifeti men rumiye bi’l-iħtilâŧ adıyla]; nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd, Zerkā, ts. [el-Vekâletü’l-Arabiyye li’t-tevzî‘ ve’n-neşr], Ŝelâŝü resâǿil fî Ǿulûmi’l-ĥadîŝ içinde). Eserde ömürlerinin sonunda ihtilât vâki olan râvilerin isimleri sıralanmakta, ihtilât sonrası onlardan kimlerin hadis rivayet ettiği belirtilmektedir. Alâeddin Ali Rızâ eseri tahkik edip bazı ilâveler yapmış ve Nihâyetü’l-iġtibâŧ bi-men rumiye mine’r-ruvât bi’l-iħtilâŧ adıyla neşretmiştir (Beyrut 1408/1988). 3. et-Tebyîn li-esmâǿi’l-müdellisîn. et-TaǾlîķu’l-emîn Ǿalâ Kitâbi’t-Tebyîn li-esmâǿi’l-müdellisîn adıyla neşredilmiştir (nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, Halep 1350/1931; Delhi 1406, Ŝelâŝü resâǿil fî uśûli’l-ĥadîŝ içinde; nşr. Yahyâ Şefîk, Beyrut 1406/1986; nşr. Muhammed İbrâhim Dâvûd el-Mevsılî, Beyrut 1414/1994). 4. Nûrü’n-nibrâs Ǿalâ Sîreti İbn Seyyidi’n-nâs. İbn Seyyidünnâs’ın ǾUyûnü’l-eŝer fî fünûni’l-meġāzî ve’ş-şemâǿil ve’s-siyer adlı eserinin şerhidir (Râgıb Paşa Ktp., nr. 1055/901; Hacı Selim Ağa Ktp., Hacı Selim Ağa, nr. 1036; Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 768-769, Şehid Ali Paşa, nr. 1963; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1550). 5. el-Ĥavâşî (TaǾlîķ) Ǿalâ Süneni’l-ĥâfıž İbn Mâce (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 496). 6. Neŝlü’l-himyân fî miǾyâri’l-Mîzân. Mîzânü’l-iǾtidâl’in zeyli olup Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bir nüshası bulunmaktadır (nr. 23346 B). Müellifin aynı konuda Naķdü’n-noķśân adlı başka bir çalışmasından söz edildiği gibi bunun Neŝlü’l-himyân’ın diğer bir adı olduğu da belirtilmektedir (Nihâyetü’s-sûl, nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî, neşredenin girişi, I, 31-33). 7. el-Muķtefâ (el-İķtifâǿ) fî (şerĥi/đabŧi/ĥalli) elfâži’ş-Şifâǿ li’l-Ķāđî Ǿİyâż. Eserin müellif hattıyla olan nüshaları Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (nr. 1301) ve Köprülü Kütüphanesi’nde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 797) kayıtlıdır. Ayrıca Millet (Feyzullah Efendi, nr. 876), Murad Molla (nr. 453), Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 442), Süleymaniye (Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 76; Kılıç Ali Paşa, nr. 194; Damad İbrâhim Paşa, nr. 863) ve Âtıf Efendi (nr. 472) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. İbnü’l-Kabâkıbî bu eseri Zübdetü’l-Muķtefâ fî taħrîci elfâži’ş-Şifâ adıyla şerhetmiştir (bk. İBNÜ’l-KABÂKIBÎ). 8. el-Keşfü’l-ĥaŝîŝ Ǿammen rumiye bi-vażǾi’l-ĥadîŝ (nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Bağdat 1404/1984; Beyrut 1407/1987; Kahire 1407). Eseri ayrıca İbrâhim b. Abdullah b. Abdurrahman el-Lâhim yüksek lisans tezi olarak tahkik etmiştir (1403, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye). 9. Teźkiretü’ŧ-ŧâlibi’l-muǾallem li-men (bi-men) yüķālü innehû muħađram (nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, Halep 1350/ 1931; nşr. Meşhûr Hasan Selmân, Delhi 1406, Ŝelâŝü resâǿil fî uśûli’l-ĥadîŝ içinde; Riyad 1414/1994). Eser hakkında Hüseyin M. Hidâyet (Hosain M. Hidayat) “Tadhkirat at-Talib al-Muallam of Sibt ibn al-Ajami” başlığıyla bir makale yazmıştır (JASB, XIV [1928], s. 363-365). 10. et-Telķīĥ li-fehmi ķāriǿi’ś-Śaĥîĥ li’l-Buħârî. Muhtasar bir Śaĥîĥ-i Buħârî şerhidir (TSMK, III. Ahmed, nr. 392/1-2; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 689; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 435). 11. Nihâyetü’s-sûl fî ruvâti’s-sitteti’l-uśûl (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî, I-VI, Mekke 1421-1428/2000-2007). 12. İħtiśârü’l-Ġavâmiż ve’l-mübhemâti’l-vâķıǾa fî mütûni’l-eĥâdîŝ. İbn Beşküvâl’in hadis metinlerinde ismi belirtilmemiş veya meşhur olmayan bir künye yahut lakapla anılmış kişilere dair eserinin muhtasarıdır (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 496).

Sıbt İbnü’l-Acemî’nin ayrıca Müslim’in el-CâmiǾu’ś-Śaĥîĥ’i (Tuĥfetü’l-müncid ve’l-müthim fî ġarîbi Śaĥîĥi Müslim [Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb, nr. 118]), Ebû Dâvûd’un


es-Sünen’i, Zehebî’nin Tecrîdü’ś-śaĥâbe’si ve el-Kâşif’i (Ĥâşiyetü’l-Kâşif, nşr. Ahmed Muhammed Nemir Hatîb - Muhammed Avvâme, Cidde 1992), Alâî’nin CâmiǾu’t-taĥśîl fî aĥkâmi’l-merâsîl’i ve Tirmizî’nin Şemâǿilü’n-nebî’si üzerine yazdığı hâşiyeleri vardır. Şemseddin el-Kirmânî’nin el-Kevâkibü’d-derârî’sini Meśâbîĥu’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ adıyla ihtisar etmiş (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 1291), Zeynüddin el-Irâkī’nin hadis usulüne dair el-Elfiyye’sine ve Şerĥu’l-Elfiyye’sine de birer hâşiye yazmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Sıbt İbnü’l-Acemî, et-TaǾlîķu’l-emîn Ǿalâ kitâbi’t-Tebyîn li-esmâǿi’l-müdellisîn (nşr. M. İbrâhim Dâvûd el-Mevsılî), Beyrut 1414/1994, neşredenin girişi, s. 6-14; a.mlf., Nihâyetü’s-sûl fî ruvâti’s-sitteti’l-uśûl (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî), Mekke 1421/2000, neşredenin girişi, I, 7-34; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine (nşr. M. Abdülmuîd Han), Haydarâbâd 1392/1972, III, 4; Necmeddin İbn Fehd, MuǾcemü’ş-şüyûħ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1402/1982, neşredenin girişi, s. 47-50; Sehâvî, eđ-ĐavǾü’l-lâmiǾ, I, 138-145; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-ĥuffâž (Lecne), s. 551; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 237-238; İbn Hamza, Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž (nşr. Hüsâmeddin el-Kudsî), Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 308-315, 379; Râgıb et-Tabbâh, İǾlâmü’n-nübelâǿ bi-târîħi Ĥalebi’ş-şehbâǿ, Halep 1344/1925, V, 205; Dârü’l-kütübi’l-Mıśriyye: Fihrisü’l-maħŧûŧât I: Muśŧalaĥu’l-ĥadîŝ, Kahire 1375/1956, s. 313; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 405; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], s. 34-35.

İbrahim Hatiboğlu