SERRÂC, Ca‘fer b. Ahmed
(جعفر بن أحمد السرّاج)
Ebû Muhammed Ca‘fer b. Ahmed b. el-Hüseyn es-Serrâc el-Bağdâdî (ö. 500/1106)
Kıraat âlimi, edip ve hadis hâfızı.
419 (1028) yılında Bağdat’ta doğdu. Bu tarih 416 (1025), 417’nin sonları (Ocak 1027) ve 418’in başları (Şubat 1027) olarak da zikredilmiştir. Küçük yaştan itibaren hadis öğrenmeye başladı. Bağdat’ta Ebû Ali Hasan b. Ahmed b. Şâzân, Ebû Muhammed Hasan b. Muhammed el-Hallâl el-Bağdâdî, Ebü’l-Kāsım Ubeydullah b. Ömer b. Şâhin, Ebû İshak İbrâhim b. Ömer el-Bermekî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer el-Kazvînî
gibi âlimlerden hadis dersleri aldı. Tahsil için gittiği Mekke’de Ebû Nasr es-Siczî ve Muhammed b. İbrâhim el-Erdistânî’den, Kahire’de Abdülazîz b. Hasan ed-Darrâb’dan, Dımaşk’ta Ebû Muhammed Abdülazîz el-Kettânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyin b. Muhammed el-Hinnâî ve Hatîb el-Bağdâdî’den hadis dinledi; bu ilimde hâfız derecesine ulaştı. Hadisin senediyle birlikte rivayet edilmesine önem verirdi. Oğlu Sa‘leb, Ebü’l-Kāsım İsmâil b. Ahmed es-Semerkandî, Abdülvehhâb el-Enmâtî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülbâkî el-Battî, Ebû Tâhir es-Silefî kendisinden hadis rivayet edenler arasında yer alır. Kaynaklarda güzel ahlâkına ve dindar kişiliğine işaret edilen, sika ve sadûk terimleriyle değerlendirilen Serrâc 20 Safer 500’de (21 Ekim 1106) Bağdat’ta vefat etti ve Bâbüebrez Kabristanı’na defnedildi. Ölüm günü 11 ve 21 Safer, ölüm yılı 501 ve 502 olarak da zikredilmiştir. Serrâc muhtelif kıraat rivayetlerine ve tariklerine vâkıftı. Yıllarca bu ilmi tedrîs etmiş, bu sebeple Bağdatlı kıraat âlimi diye meşhur olmuş, ayrıca fıkıh, mev‘iza ve dil konularında pek çok şiir yazmıştır. Biyografisine Şâfiî ve Hanbelî âlimleriyle ilgili tabakat kitaplarında yer verilmesinden ve bu mezheplerin bazı fıkıh kitaplarını manzum hale getirmesinden mezhep taassubunun olmadığı anlaşılmaktadır.
Eserleri. 1. MeśâriǾu’l-Ǿuşşâķ. Aşka ve âşıklara dair kıssalar ve zarif hikâyeler içeren eser yirmi dört bölüm halinde tertip edilmiş olup her bölümün başında Serrâc’ın beyitleri yer almaktadır (İstanbul 1299, 1301, 1302; Beyrut 1378/1958; Beyrut, ts.; Kahire 1324, 1325; nşr. Ahmed Yûsuf Necâtî - Ahmed Mürsî Meşâlî, Kahire 1375/1956; nşr. Muhammed Hasan İsmâil - Ahmed Rüşdî Şehâte, Beyrut 1419/ 1998). Eser kısmen Almanca’ya çevrilmiştir (trc. Rudi Paret, Früharabische Liebesgeschichten. Ein Beitrag zur vergleichenden Literaturgeschihte, Bern 1927). 2. Nežâǿirü’l-Ķurǿân (Nežâǿirü’s-süver). Kur’ân-ı Kerîm’de âyet sayıları aynı olan sûrelerin gruplandırılarak yetmiş beyitte tanıtıldığı, Müslim b. Mahmûd eş-Şeyzerî’nin Cemretü’l-İslâm źâtü’n-neŝr ve’n-nižâm adlı eserinde yer alan kaside Ali Yûsuf Nûreddin’in tahkikiyle yayımlanmıştır (Ĥavliyyâtü ferǾi’l-âdâbi’l-ǾArabiyye, Câmiatü’l-Kıddîs Yûsuf, Beyrut 1986-1989, IV, 53-58). 3. Ĥükmü’ś-śıbyân. 4. Menâķıbü’s-Sûdân (Zühdü’s-Sûdân, Menâķıbü’l-Habeş; son iki eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir).
Hatîb el-Bağdâdî talebesi Serrâc’ın bazı rivayet ve görüşlerini (fevâid) beş cüz halinde tahrîc etmiş ve bunlarla ilgili değerlendirmelerde bulunmuştur. el-Fevâǿidü’l-münteħabe eś-śıĥâĥu’l-Ǿavâlî adıyla bilinen ve es-Sirâciyyât olarak da anılan eserin tamamı Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de mevcuttur (nr. 14, 27/8, 31/12, 98/3; bk. DİA, XVI, 458). Kaynaklarda Serrâc’ın şu eserleri de zikredilmektedir: Kitâbü’l-Mübtedeǿ (Vehb b. Münebbih’in eserinin manzum şeklidir), Kitâbü Menâsiki’l-ĥac, Kitâbü’t-Tenbîh (Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin Şâfiî fıkhına dair eserinin manzum şeklidir), Kitâbü’l-Ħıraķī (Ebü’l-Kāsım el-Hırakī’nin el-Muħtaśar adıyla bilinen, Hanbelî fıkhına dair eserinin manzum şeklidir).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam (Atâ), XVII, 102-104; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VII, 153-162; İbn Hallikân, Vefeyât (Abdülhamîd), I, 309-310; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 228-231; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾîyye, II, 45-46; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Kahire 1372/1952, I, 100-103; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-Aĥmed (nşr M. Muhyiddin Abdülhamîd), Beyrut 1403/ 1983, II, 213; Keşfü’ž-žunûn, I, 492; II, 957, 1703-1704, 1833; Serkîs, MuǾcem, I, 1016-1017; Brockelmann, GAL Suppl., I, 594-595; S. Leder, Ibn al-Ğauzī und Seine Kompilation Wider die Leidenschaft, Beirut 1984, s. 61-62, 98-101; a.mlf., “al-Sarrādj”, EI² (İng.), IX, 65; J. N. Bell, “al-Sarrāj’s Masari’al-ushshāq”, JAOS, XCIX/2 (1979), s. 235-248; İbrâhim Abdullah, “es-Serrâc el-Ķārî (Ca.fer b. Aĥmed)”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2004, X, 791; M. Yaşar Kandemir, “Hatîb el-Bağdâdî”, DİA, XVI, 458.
Ali Turgut