SERKÎS, Yûsuf İlyân

(يوسف إليان سركيس)

Yûsuf b. İlyân b. Mûsâ Serkîs ed-Dımaşkı (1856-1932)

Bibliyografya âlimi, edip ve yazar.

Şam’da Katolik bir Ermeni ailesinin çocuğu olarak dünyaya geldi. Ailesi 1860 yılında Şam’da ortaya çıkan isyanlar dolayısıyla Beyrut’a yerleşmişti. İlk eğitimini burada alan Serkîs, okulu bitirmesinin ardından bazı küçük tüccarların yanında bir süre muhasebecilik yaptı. Yirmi yaşına gelmeden Fransızca’dan yaptığı tercümeler Beyrut’taki el-Beşîr dergisinde yayımlandı. Daha sonra Osmanlı Bankası Beyrut Şubesi’nde memur olarak göreve başladı. Otuz beş yıl süreyle kaldığı bu görevi sırasında Limasol (Kıbrıs), Ankara ve İstanbul’da bulundu. Onun gerek mesleği gerekse on iki çocuk babası oluşu kendisini nümismatik, pul koleksiyonculuğu, Arap kültür tarihi ve eski Doğu kiliseleri araştırmaları gibi konularda faaliyetlerde bulunmaktan alıkoymadı. İstanbul’da bulunduğu sırada (1894-1905) bazı eski eserleri konu alan Fransızca makalesinden dolayı Rus Arkeoloji Enstitüsü’nün şeref üyeliğini kazandı. Yazdığı makaleler daha çok el-Muķteŧaf, el-Meşriķ ve Luġatü’l-ǾArab gibi dergilerde yayımlandı.

1912’de ailesiyle birlikte oğullarına iş bulma ümidiyle Kahire’ye yerleşti. 1922-1923’te tekrar Beyrut’a taşınmak için bir teşebbüste bulunduysa da bu gerçekleşmedi. 1914 yılından itibaren kitapçılık işiyle meşgul olmaya ve çıkardığı katalogları müşterilere göndermeye başladı. Onun işi daha çok Avrupa kütüphaneleri ve kitap koleksiyoncularıyla haberleşmeye dayanıyordu. Bu esnada, MuǾcemü’l-maŧbûǾâti’l-ǾArabiyye’sinin mukaddimesinde belirttiğine göre Arapça yazmalar biyobibliyografyası için malzeme toplamaya koyuldu. Kitap ticareti işini sürdürürken MuǾcem’i yazmaya devam etti. Onun dükkânının bulunduğu cadde kültür ve neşir faaliyetleri alanında büyük şöhret kazandı. Sonraları Vatikan’ın kitap taleplerini karşılayan vekili durumuna geldi. 1930 yılında sağlığı bozulan Serkîs 10 Haziran 1932 tarihinde Kahire’de öldü.

Eserleri. 1. MuǾcemü’l-maŧbûǾâti’l-ǾArabiyye ve’l-muǾarrebe. Serkîs şöhretini sağlayan bu eserinin yazımına 1914 yılında Kahire’de başlamıştır. Müellif Avrupa dillerinde yazılmış referans kitaplarını, genel ve özel kütüphane kataloglarını bildiği için Arap dilinde yazılmış veya Arapça’ya çevrilmiş eserlerle ilgili geniş bir katalog hazırlamayı arzu ediyordu. Çalışması, Arap ülkelerinde matbaanın kurulmasından itibaren 1920 yılına kadar basılmış eserleri ihtiva etmektedir. Müellif ismine göre düzenlenen kitapta alfabetik sıralamada müellifin kendi ismiyle babasının ismi değil meşhur olan isim, künye, lakap veya nisbesi dikkate alınmıştır. Kitapta önce müellifler hakkında kısa bilgi verilmiş, ardından eserleri alfabetik olarak sıralanmış, her biri hakkında bibliyografik bilgi sunulmuştur. Kitabın sonunda temel İslâmî ilimler, felsefe, edebiyat ve diğer bilimler alanına giren 131 mecmua tanıtılmış, ardından müellifi bilinmeyen eserlere dair bilgi verilmiş, en sona MuǾcem’de tanıtılan eserlerin indeksi eklenmiştir. Bu muhteva ile ilk defa Kahire’deki Serkîs Matbaası’nda iki cilt halinde neşredilen eserin (1346/1928) daha sonra yine Kahire’de (1931) ve baskı yılı belirtilmeden Mektebetü’s-sekāfeti’d-dîniyye tarafından, ayrıca Kum’da (1410) baskıları yapılmıştır. 2. CâmiǾu’t-teśânîfi’l-ĥadîŝe. İki cüz halindeki eserin ilk cüzü 1920-1926 yıllarında, ikinci cüzü 1927’de Arapça yazılan veya Arapça’ya çevrilen eserlerin listelerini içermekte olup MuǾcem’in tamamlayıcısı niteliğindedir (Kahire 1927-1928; Beyrut 1993; Tahran 1413). 3. Muħtaśarü’t-târîħi’l-muķaddes. Suriye’de okullar için Fransızca-Arapça olarak yazılmıştır (Beyrut 1889). 4. Miǿetü ĥikâye ve ĥikâye. Fransızca-Arapça 101 hikâyeden ibarettir (Beyrut 1889). 5. Enfesü’l-âŝâr fî eşheri’l-emśâr. 1903 yılında İstanbul’dan Roma’ya seyahatinden sonra kardeşi Mihail’e gönderdiği mektuplarından oluşmaktadır (Hades [Lübnan] 1904). 6. “el-CemǾiyyetü’l-meşriķıyye” (Mecelletü’ş-Şarķ, 1909). 7. ǾÂśın ve şecǾân. Kuzey Avrupa ile ilgili coğrafî bilgiler ve çocuklar için edebî öğütler içeren Fransızca’dan özetlenmiş bir romandır (Beyrut 1874). 8. er-Riĥletü’l-cevviyye fi’l-merkebeti’l-hevâǿiyye. Jules Verne’den tercümedir (Beyrut 1875, 1884). 9. Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne’nin ed-Dürrü’l-münteħab fî târîħi memleketi Ĥaleb adlı eserinin ilmî neşri (Beyrut 1909). Jean Sauvaget tarafından Les perles choisies d’İbn Ach-Chihna adıyla Fransızca’ya yapılan tercümede (Beyrut 1933) bu metin esas alınmıştır. Serkis ayrıca Muhammed b. Ahmed el-Bâûnî’nin Tuĥfetü’ž-žurefâǿ fî tevârîħi’l-mülûk ve’l-ħulefâǿ adlı 300 beyti aşan manzumesinin neşrini el-Muķteŧaf dergisinde gerçekleştirmiştir (1908). Bunların dışında yukarıda isimleri verilen dergilerde yayımlanmış makaleleri bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

Serkîs, MuǾcem, Kahire 1346/1928, Mukaddime, I, s. e-c, 1032-1033; Brockelmann, GAL Suppl., III, 378-379; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IV, 146; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VIII, 219; MaǾa’l-mektebe, s. 80-81; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 23; M. W. Albin, “Sarkîs, Yûsuf Ilyân”, Encyclopedia of Library and Information Science, New York 1985, XXXIX, suppl. 4, s. 394-396.

Mustafa Öz