SEMERKANDÎ, Muhammed b. Yemân
(محمّد بن اليمان السمرقندي)
Ebû Bekr Muhammed b. el-Yemân es-Semerkandî (ö. 268/881 [?])
Hanefî fakihi ve kelâm âlimi.
Nisbesinden Semerkant şehrinde veya köylerinden birinde doğduğu tahmin edilmektedir. Kureşî, İbn Kutluboğa ve Kefevî tarafından Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) mensup bulunduğu tabakadan biri diye zikredilmiştir. Ancak Ebü’l-Muîn en-Nesefî’nin, “Muhtemelen Kerrâmiyye mezhebine ilk reddiye yazandır, çünkü söz konusu mezhep onun döneminde zuhur etmişti” şeklindeki ifadesi (Tebśıratü’l-edille, I, 358) ve bu mezhebin kurucusu Muhammed b. Kerrâm’ın 255 (869) yılında vefat etmiş olması dikkate alındığında Semerkandî’nin Mâtürîdî’den önceki nesilden olduğu söylenebilir. Mâtürîdî’nin gençlik döneminde öldüğü anlaşılmakla birlikte ona hocalık yapıp yapmadığı bilinmemektedir. Eğitimini Semerkant’ta aldığı ve hayatını orada geçirdiği tahmin edilmektedir. Nesefî, aynı nesilden saydığı Kadı Ebû Abdullah Muhammed b. Eslem el-Ezdî’nin 268’de (881) vefat ettiğini yazmış, ancak Semerkandî’nin ölüm tarihini belirtmemiştir. Kâtib Çelebi onun da bu tarihte öldüğünü kaydetmiş, daha sonra bu tarih Semerkandî’nin vefat tarihi olarak kabul edilmiştir.
Nesefî’nin Semerkant kelâmcılarının eskilerinden (kudemâ) saydığı Muhammed b. Yemân’ın Semerkant’ta ve genelde Mâverâünnehir ulemâsı arasında oldukça saygın bir konuma sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bazı kaynaklarda fakih, mütekellim ve muhaddis diye zikredilen Semerkandî’nin başta kelâm olmak üzere fıkıh ve hadis ilimlerinde yetkin bir âlim olduğu söylenebilir. Kerrâmiyye mezhebini eleştirmek için kaleme aldığı eseri görenlerin onun kelâm ilmindeki derinliğini ve usûlü’d-dîndeki bilgisini anlayacağını söyleyen Nesefî, Semerkandî’ye MeǾâlimü’d-dîn, el-İǾtiśâm ve er-Red Ǿale’l-Kerrâmiyye adlı eserleri nisbet etmekte ve kelâm ilmine dair başka teliflerinin de bulunduğunu belirtmektedir (Tebśıratü’l-edille, I, 358). Brockelmann ve Sezgin, MeǾâlimü’d-dîn’in Meşhed’de bir nüshasının olduğunu kaydetmekte (GAL Suppl., I, 342; GAS, I, 600), Rudolph ise bu kitapta özellikle fıkıh meselelerinin ele alındığını söylemektedir (al-Māturīdī, s. 81). Nitekim MeǾâlimü’d-dîn fî fıķhi’l-Ǿâmme adını taşıyan eserde Gazzâlî, Abdülkerîm b. Muhammed er-Râfiî, Nevevî ve Beyzâvî gibi Şâfiî mezhebinin muahhar dönem âlimlerine sıkça referanslarda bulunulmasından (meselâ bk. vr. 128b, 171a, 172b, 181a, 204a) söz konusu telifin Semerkandî’nin kelâma dair MeǾâlimü’d-dîn’i değil geç döneme ait bir Şâfiî fıkıh kitabı olduğu anlaşılmaktadır. Nesefî, Semerkandî’nin er-Red Ǿale’l-Kerrâmiyye’sinden ilk Kerrâmîler’e ait bir görüş de nakleder (Tebśıratü’l-edille, I, 164, 358). Yine onun kaydında el-İǾtiśâm’ın
kelâm ilmini ilgilendirdiği belirtilmekle beraber Kâtib Çelebi’nin ifadesinden (Keşfü’ž-žunûn, I, 119) eserin hadis ilmine dair olduğu sonucu çıkarılarak bu tesbit esas alınmıştır. Bağdatlı İsmâil Paşa müellife Kitâbü’l-Envâr adlı bir eser daha nisbet etmektedir (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 17). Ancak kütüphane kataloglarında bu eserin yazma nüshalarına rastlanmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Nesefî, Tebśıratü’l-edille (Salamé), I, 164, 358; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, III, 400-401; MeǾâlimü’d-dîn, Meşhed Ktp., Âsitân-i Kuds-i Razavî, nr. 2605 (fotokopisi için bk. DİA Ktp., nr. 174059), vr. 1a, 128b, 171a, 172b, 181a, 204a, 248b; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî ŧabaķāti’l-Ĥanefiyye, Bağdad 1962, s. 68; Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, Ketâǿibü aǾlâmi’l-aħyâr min fuķahâǿi meźhebi’n-NuǾmâni’l-muħtâr, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1931, vr. 133a; Keşfü’ž-žunûn, I, 119, 839; II, 1726; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 202; Brockelmann, GAL Suppl., I, 342; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 17; Sezgin, GAS, I, 600; U. Rudolph, al-Māturīdī und die Sunnitische Theologie in Samarkand, Leiden 1997, s. 80-82; I. Abbas, “Abū Bakr Moĥammad b. al-Yamān al-Samarqandī”, EIr., I, 264-265.
Muhammed Aruçi