SEMERKANDÎ, Muhammed b. Mahmûd
(محمّد بن محمود السمرقندي)
Ebû Yahyâ Şemsüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed es-Semerkandî (ö. 780/1378)
Kıraat âlimi.
Aslen Semerkantlı olup Hemedan’da doğdu. Hayatını Bağdat’ta geçirdi. Kıraat ilmini Ca‘fer b. Mekkî el-Mevsılî’nin talebesi olan babasından tahsil etti. İbnü’l-Abd Muhammed b. Abdullah’tan kıraate dair rivayetlerde bulundu. İbnü’l-Fasîh’ten Şâtıbî’nin Ĥırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî adlı eserini rivayet etti. İbnü’l-Fasîh Kûfeli olduğuna, bir müddet Bağdat’ta hocalık yaptığına (DİA, XXI, 43), daha sonra Dımaşk’a yerleşip orada vefat ettiğine göre Semerkandî ondan Bağdat’ta bulunduğu sırada faydalanmış yahut Kûfe’ye veya Dımaşk’a seyahat edip bu yerlerin birinde ona talebelik etmiş olabilir. Bağdatlı İsmâil Paşa (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 106) ve Brockelmann (GAL Suppl., I, 727) Semerkandî’nin VI. yüzyılın sonlarında (600/ 1203) öldüğünü kaydediyorsa da İbnü’l-Abd (ö. 740/1339’dan sonra) ve İbnü’l-Fasîh’ten (ö. 755/1354) rivayette bulunduğu dikkate alındığında bunun doğru olmadığı anlaşılmaktadır. Hat sanatına âşina olan ve mushaf yazan Semerkandî 780’de (1378) muhtemelen Bağdat’ta vefat etti.
Eserleri. 1. eś-ŚanâǿiǾ. Müellifin kendi hattıyla yazdığı mushafta uyguladığı sanatların anlatıldığı ve resmü’l-mushafla ilgili bilgilerin yer aldığı eserin iki nüshası İstanbul’da Nuruosmaniye Kütüphanesi’n-de (nr. 4/1, vr. 1-14; nr. 75, vr. 388-389), diğer bir nüshası da Kahire’de el-Hizânetü’t-Teymûriyye’de (nr. 345) kayıtlıdır. 2. Vuķūfü’l-Ķurǿân (CemǾu nücûmi’l-beyân fi’l-vuķūfi ve’l-mâǿâti ve eczâǿi’l-Ķurǿân). Süleymaniye Kütüphanesi’nin ilgili bölüm katalogunda (İbrâhim Efendi, nr. 15) Kitâb mine’l-ķırâǿât adıyla da zikredilen eserde müellif önce Kur’an’daki vakıf yerleri konusunda bilgi vermiş, ardından Muhammed b. Tayfûr es-Secâvendî’nin âyetler üzerinde belirlediği vakıf yerlerini kırmızı rumuzlarla işaretlemiş, Ebü’l-Alâ el-Hemedânî’nin vakıf yerleri için yeşil mürekkep kullanarak
Kur’ân-ı Kerîm’in sonuna kadar bu çalışmayı sürdürmüştür. Eserin diğer nüshaları Âtıf Efendi Kütüphanesi ile (nr. 45) Millî Kütüphane’de (nr. 321) ve el-Hizânetü’t-Teymûriyye’de (nr. 336) bulunmaktadır. 3. Keşfü’l-esrâr fî resmi meśâĥifi’l-emśâr. Bir nüshası Kıbrıs’ta II. Mahmud Kütüphanesi’nde kayıtlı olup (nr. 1557/2) Tayyar Altıkulaç eser üzerinde tahkik çalışması yapmaktadır (diğer nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 727; el-Fihrisü’ş-şâmil: Resmü’l-meśâĥif, s. 58-59). 4. el-Ǿİķdü’l-ferîd fî nažmi’t-tecvîd. Seksen dokuz beyitten meydana gelen risâlenin iki nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 4/2, vr. 16-18; nr. 75, vr. 405-409). İbnü’l-Cezerî bu eseri “lâ be’se bih” (zararı yok) ifadesiyle değerlendirdikten sonra sâkin “mîm”in hükümleri konusunda diğer bazıları gibi Semerkandî’nin de yanıldığını belirtmiş, kendisinin en-Neşr adlı eserinde (I, 222) bu meseleyi açıkladığını söylemiştir. 5. Rûĥu’l-mürîd fî şerĥi Ǿİķdi’l-ferîd fî nažmi’t-tecvîd. İlk sayfasında müellif adı Muhammed b. Muhammed eş-Şerîf es-Semerkandî olarak kaydedilen ve bir önceki eserin şerhi olan risâlenin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde (nr. 146) bulunmaktadır (diğer nüshaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, I, 137-138). 6. ǾAynü’t-tertîl fî beyâni ĥurûfi’t-tenzîl (Kitâb fi’l-ķırâǿâti’s-sebǾ el-müsemmâ bi’l-mebsûŧu’l-evsaŧ). Hediyyetü’l-Ǿârifîn’de el-Mebsûŧ ve’l-mażbûŧ fi’l-ķırâǿâti’s-sebǾ adıyla zikredilen bu Farsça eserin iki nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Şehid Ali Paşa, nr. 2824; Lala İsmâil, nr. 6). 7. Ǿİķdü’d-düreri’l-muđıyye li’l-ķırâǿâti’ŝ-ŝelâŝeti’l-merviyye (Medine Ârif Hikmet Bey Ktp., nr. 41). 8. Îżâĥu’l-ħavâlif fî resmi’l-meśâĥif. 9. et-Tescîr Ǿalâ ŧarîķi’t-teşcîr fî Ǿilmi’l-ķırâǿât (son iki eser için bk. Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 106).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 260; a.mlf., en-Neşr, I, 222; Keşfü’ž-žunûn, II, 1152, 1582; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 106; Brockelmann, GAL Suppl., I, 727; Fihrisü’l-Ħizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367-69/1948-50, I, 214, 286; III, 141; Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, I/2, s. 436-438; el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’t-tecvîd (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1986, I, 137-138; el-Fihrisü’ş-şâmil: Resmü’l-meśâĥif, Amman 1406/1986, s. 58-59; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok] III, 1384; Ahmet Özel, “İbnü’l-Fasîh”, DİA, XXI, 43.
Tayyar Altıkulaç