SEM‘
(السمع)
Allah’a nisbet edilen sübûtî sıfatlardan biri.
Sözlükte “işitmek, duymak; birinin arzu ve dileğini kabul etmek, anlamak; duyurmak” mânalarına gelen sem‘, terim olarak “Allah’ın işitilmeye konu teşkil eden her şeyi tam bir yetkinlikle işitmesi” diye tanımlanır. O’nun işitmesi herhangi bir organ veya vasıtaya bağlı değildir (İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, “smǾ” md.; Lisânü’l-ǾArab, “smǾ” md.). Sem‘ kavramı, Kur’ân-ı Kerîm’de bu kökten türeyen çeşitli kelimelerle birçok âyette Allah’a nisbet edilmiştir. Bu zengin kullanım söz konusu sıfatın içerdiği anlamların daha iyi kavranmasına yardımcı olmakta ve diğer ilâhî sıfatlarla ilişkisini belirtmektedir. Sem‘ iki âyette “işittirmek, duyurmak” mânasında geçmekte (el-Enfâl 8/23; Fâtır 35/22), “O’nun işitmesi hayret verecek seviyededir” meâlindeki âyette (el-Kehf 18/26) Allah’ın işitme sıfatının en üst mertebede bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Bütün ilâhî sıfatlarda olduğu gibi Allah’ın sem‘ sıfatına delâlet eden âyetlerde de ispat-tenzih dengesi kurulmuş, böylece zihinlerin bu sıfatı anlama konusunda teşbihe düşmesinin önüne geçilmiştir (meselâ bk. eş-Şûrâ 42/11). Sem‘ kavramının geçtiği diğer âyetlerde “inşâ” (yaratmak, yapmak) kökü veya bu kökle aynı anlamı taşıyan “ca‘l” yardımcı fiili kullanılarak Cenâb-ı Hakk’ın insanlara ve diğer canlılara işitme duyusu ve organı lutfettiği belirtilmekte, diğer bir âyet grubunda ise insanların işitme yeteneğini bizzat yaratıp sürdürenin Allah olduğu, O’nun
bu yeteneği dilediği anda iptal edebileceği ifade edilmektedir (M. F. Abdülbâkī, el-MuǾcem, “smǾ” md.; ayrıca bk. SEMΑ).
Sem‘ sıfatı bu kalıbıyla Kur’an’da Allah’a doğrudan nisbet edilmemekle birlikte hadis rivayetlerinde yer almıştır. Hz. Âişe, Kur’ân-ı Kerîm’in 58. sûresinin ilk âyetlerinin nâzil olmasına vesile olan zıhâr olayını anlatırken “İşitmesi (sem‘) bütün sesleri kapsayan Allah’a hamdolsun ...” ifadesini kullanmış ve ardından söz konusu sûrenin ilk âyetini “Kad semiallāhu ...” diye de okumuştur (Müsned, VI, 46; İbn Mâce, “Muķaddime”, 13). Sem‘ kavramı, çeşitli hadis rivayetlerinde fiil kalıplarının yanı sıra “sâmi‘” ve “semî‘” sîgalarıyla da zât-ı ilâhîye izâfe edilmiştir. Namazlarda rükûdan doğrulurken okunan, “Semiallāhu li-men hamideh” cümlesi dokuz hadis kaynağında yer almaktadır (Wensinck, el-MuǾcem, “smǾa”). Hz. Peygamber de sem‘ sıfatını Allah’a nisbet ederken âyetlerde geçen lafızları ve onların anlam zenginliğini kullanarak dikkatleri özellikle tenzih noktasına çekmiştir (Buhârî, “Tevĥîd”, 9; İbn Mâce, “DuǾâǿ”, 10). Cenâb-ı Hakk’ın sem‘ sıfatıyla nitelenmiş olduğunun en önemli delili Hz. İbrâhim’in hak dini kabul etmesi hususunda babasıyla konuşurken, “İşitmeyen ve görmeyen şeylere niçin tapıyorsun?” demesi (Meryem 19/42), yine aynı konuya temas eden Şuarâ sûresindeki âyetlerde (26/70-74) İbrâhim’in babasına, “Peki, yalvardığınızda onlar -putlar- sizi işitiyor veya size zarar yahut fayda verebiliyor mu?” sorusunu yöneltmesidir. Bu âyetler Allah’ın işitme ve görme sıfatlarıyla nitelenmiş olduğunu açıkça ifade etmektedir.
Sünnî kelâm âlimleri sem‘in aklî delille ispatını daha çok mutlak kemal fikrinden hareketle yapmaya çalışmıştır. Onlara göre naslarda türemiş kelimelerle (sıfat kalıpları) Allah’a nisbet edilen isimlerin (mânevî sıfatlar) köklerini teşkil eden masdarların da bir sıfat grubu olarak (sıfât-ı meânî) O’na izâfe edilmesi hem nas hem dil hem de mantık kuralları açısından zaruridir. Bu sebeple Allah’ın semî‘ olduğunu kabul edip de O’nun sem‘ sıfatına sahip bulunmadığını söylemek mümkün değildir. Kâ‘bî ve Ebü’l-Hüseyin el-Basrî gibi bazı Mu‘tezile kelâmcıları, Allah’ın sem‘ sıfatına delâlet eden nasları O’nun ilim sıfatının farklı bir ifade şekli olarak değerlendirmiştir. Buna göre semî‘ ismi Allah’ın alîm (âlim, allâm, a‘lem) ismi içinde mütalaa edilmelidir. Bu yaklaşım tarzını eleştiren Fahreddin er-Râzî, semî‘ isminin alîm olarak yorumlanması halinde Kur’an’da bu isimden hemen sonra zikredilen bütün alîm isimlerinin gereksiz bir tekrar oluşturacağına dikkat çekmektedir (LevâmiǾu’l-beyyinât, s. 239). Aslında Kur’ân-ı Kerîm’de pek çok âyette geçen semî‘-alîm kullanımı Cenâb-ı Hakk’ın işittiği her şeyin mahiyetini de çok iyi bildiğini, bunların künhüne hakkıyla vâkıf olduğunu göstermektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Müsned, VI, 46; Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî, el-LümaǾ (nşr. R. J. McCarthy), Beyrut 1952-53, s. 11-12; Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevĥîd (nşr. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi), Ankara 1423/2003, s. 80; Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, İştiķāķu esmâǿillâh (nşr. Abdülhüseyin el-Mübârek), Beyrut 1406/ 1986, s. 75-81; Bâkıllânî, et-Temhîd (McCarthy), s. 26-27; Kādî Abdülcebbâr, Şerĥu’l-Uśûli’l-ħamse, s. 167-174; a.mlf., el-Muġnî (nşr. Mahmûd M. el-Hudayrî), Kahire, ts. (el-Müessesetü’l-Mısriyye), V, 241-242; Cüveynî, el-İrşâd (Muhammed), s. 72-76; Gazzâlî, el-Maķśadü’l-esnâ (Fazluh), s. 96; a.mlf., el-İķtiśâd fi’l-iǾtiķād (nşr. İbrahim Agâh Çubukçu - Hüseyin Atay), Ankara 1962, s. 108-113; Nûreddin es-Sâbûnî, el-Bidâye fî uśûli’d-dîn (nşr. Bekir Topaloğlu), Ankara 1416/1995, s. 25-27; Fahreddin er-Râzî, LevâmiǾu’l-beyyinât (nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d), Beyrut 1396/1976, s. 239; a.mlf., Kelâm’a Giriş [el-Muhassal] (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1978, s. 164-165; Metin Yurdagür, Allah’ın Sıfatları, İstanbul 1984, s. 193-198.
Metin Yurdagür