SEFÂKUSÎ

(السفاقسي)

Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sefâkusî (ö. 742/1342)

Tefsir ve nahiv âlimi.

Zehebî’nin kendisinden işittiğine göre 698 (1298-99) yılı başlarında doğdu. Bu tarih 697 olarak da zikredilmiştir. Nisbesinden anlaşılacağı üzere doğum yerinin Tunus’un güneyinde yer alan Sefâkus olması ihtimal dahilinde olup Mağribî nisbesiyle de anılmıştır. Bazı eski ve yeni kaynaklarda Sefâkus kelimesinin ilk harfi “sâd” ile yazılıyorsa da Safedî kelimenin “sîn” ile (السفاقسي) yazılacağını belirtmiştir. Sefâkusî, Cezayir’deki Bicâye’ye giderek Ebû Ali Nâsırüddin Mansûr b. Ahmed ez-Zevâvî’den ders aldı. Ardından hac maksadıyla çıktığı seyahat esnasında Kahire’de Ebû Hayyân el-Endelüsî ve diğer bazı âlimlerin derslerine katıldı. Bu tahsil döneminin hacdan sonra gerçekleşmiş olması da muhtemeldir. 738 (1337-38) yılında kardeşi Şemseddin Muhammed’le birlikte Dımaşk’a gitti ve orada Zeyneb bint Kemâl, Ebû Bekir b. Muhammed b. Anter es-Sülemî, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî ve Zehebî gibi âlimlerin derslerini dinledi. Fezâil ve i‘râbü’l-Kur’ân alanlarında ihtisas kazandı. Fıkıh ilmiyle de ilgilenen ve Mâlikî mezhebine göre fetva veren Sefâkusî


18 Zilkade 742 (25 Nisan 1342) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Bâbünnasr Kabristanı’na defnedildi. Bu tarih 743 olarak da kaydedilmiştir.

Eserleri. 1. el-Mücîd fî iǾrâbi’l-Ķurǿâni’l-mecîd. Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin el-Baĥrü’l-muĥîŧ adlı tefsirindeki i‘râbü’l-Kur’ân’la iligili bilgilerin tefsire dair açıklamalardan ayıklanarak bir araya getirilmesiyle oluşturulan bir eserdir. Burhâneddin İbn Ferhûn, kitabın Sefâkusî’nin kardeşi Şemseddin Muhammed’in iştirakiyle telif edildiğini söylüyorsa da (ed-Dîbâcü’l-müźheb, I, 279) Tinbüktî bu bilgiye güvenilemeyeceğini, i‘râbü’l-Kur’ân konusunda Ebû Hayyân’nın kaynaklarda zikredilen iki talebesinden birinin Sefâkusî, diğerinin Semîn diye bilinen Şehâbeddin Ahmed b. Abdüddâim el-Halebî olduğunu, Semîn’in aynı konuda el-Maśûn (ed-Dürrü’l-maśûn fî Ǿilmi’l-kitâbi’l-mübîn, Beyrut 1402/1982) diye adlandırdığı, Sefâkusî’nin eserinden daha geniş bir çalışmasının bulunduğunu belirtmiş, dolayısıyla i‘râbü’l-Kur’ân’a dair çalışma yapan diğer âlimle Semîn’in anlaşılması gerektiğine dikkat çekmiştir (Neylü’l-ibtihâc, s. 43). Sefâkusî başka kaynaklardan ve özellikle Ebü’l-Bekā el-Ukberî ile Mekkî b. Ebû Tâlib gibi âlimlerin eserlerinden istifade ederek Kur’an’da i‘rab çalışmalarına zenginlik katmış, gerekli nakillerden sonra yaptığı açıklamalarla eserini genişletmiş, bu arada kıraat meselelerini ele alıp zikrettiği çeşitli vecihleri sahiplerine nisbet etmiş ve Kur’an’ın tamamının i‘rabıyla ilgili önemli bilgiler ortaya koymuştur. Çeşitli kütüphanelerde elliden fazla yazma nüshası bulunan ve Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdülazîz el-Hamrûnî tarafından İħtiśâru İǾrâbi’l-Ķurǿân adıyla kısaltılan eseri (Brockelmann, II, 350; el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 389) Mûsâ Muhammed Zenîn yayımlamıştır (bk. bibl.). İbn Nâsırüddin’e nisbet edilen Muħtaśaru İǾrâbi’l-Ķurǿân li’s-Sefâķusî adlı eser de Sefâkusî’nin bu kitabının bir başka muhtasarı olmalıdır (DİA, XX, 228). 2. et-Tuĥfetü’l-vefiyye bi-meǾânî ĥurûfi’l-ǾArabiyye. İki bölüm halinde düzenlenen nahivle ilgili bir risâle olup birinci bölümde harfler kendilerinden sonra gelen kelime veya cümle üzerinde amel edip etmemeleri açısından (cer harfleri, cezmedenler, nasbedenler gibi) ele alınmış, ikinci bölümde taşıdıkları isimler bakımından (atıf, nidâ, istifham, istisna harfleri gibi) incelenmiş, konular açıklanırken âyet ve şiirlerden bolca örnek verilmiştir (nşr. Sâlih b. Hüseyin el-Âid, bk. bibl.). 3. Şerĥu’l-Muħtaśar. İbnü’l-Hâcib’in fürû-ı fıkha dair el-Muħtaśarü’l-ferǾî adlı eserinin şerhidir. 4. Aĥkâmü’l-Ķurǿân. Kaynaklarda zikredilmeyen eserin 758 (1357) yılında istinsah edilmiş bir nüshasının el-Haremü’n-Nebevî’de (nr. 228) bulunduğu belirtilmiştir (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 387). 5. er-Ravżü’l-erîc fî mesǿeleti’ś-śıhrîc. Satın alındıktan sonra içinde üzeri kapalı büyük bir havuzun bulunduğu tesbit edilen araziyle ilgili olarak sorulan bir soru üzerine kaleme alındığı anlaşılan risâlede müellif Mâlikî fakihlerine muhalefet etmiştir. 6. İsmâǾu’l-müǿeźźinîn ħalfe’l-imâm (son iki eser için bk. Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, s. 42).

BİBLİYOGRAFYA:

Sefâkusî, el-Mücîd fî iǾrâbi’l-Ķurǿâni’l-mecîd (nşr. Mûsâ M. Zenîn), Trablus 1401, neşredenin girişi, s. 17-31; a.mlf., et-Tuĥfetü’l-vefiyye bi-meǾânî ĥurûfi’l-ǾArabiyye (nşr. Sâlih b. Hüseyin el-Âid, Mecelletü CâmiǾati’l-İmâm Muĥammed b. SuǾûd el-İslâmiyye, sy. 19 [Riyad 1418/1997] içinde), s. 209-293; Zehebî, el-MuǾcemü’l-muħtaś bi’l-muĥaddiŝîn (nşr. M. el-Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, s. 64; Safedî, el-Vâfî, VI, 138-139; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, I, 279-280; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 55; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 425; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc (nşr. Abdülhamîd Abdullah el-Herâme), Trablus 1408/1989, s. 42-45; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 209; Brockelmann, GAL Suppl., II, 350; el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’t-tefsîr ve Ǿulûmüh (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1989, I, 387-389; M. Yaşar Kandemir, “İbn Nâsırüddin”, DİA, XX, 228; Muhammed Mev‘id, “es-Sefâķusî”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2004, X, 891-892.

Tayyar Altıkulaç