SEÂLİBÎ, Abdülazîz b. İbrâhim
(عبد العزيز بن إبراهيم الثعالبي)
Abdülazîz b. İbrâhîm b. Abdirrahmân es-Seâlibî (1876-1944)
Tunuslu âlim, fikir ve siyaset adamı.
Fransız sömürge yönetiminin baskıları yüzünden Tunus’a göç etmiş Cezayirli bir ailenin çocuğu olarak Tunus şehrinde doğdu. Yirmi yaşında iken Zeytûne Medresesi’ni bitirdi. Seâlibî takma adıyla, büyük ilgi duyduğu siyasî konularda ve özellikle bölgedeki Fransız varlığına karşı Tunus’un bağımsızlığı fikrini savunan yazılar yazıp Mısır gazetelerinde yayımlamaya ve Aralık 1895’ten itibaren Sebîlürreşâd isimli kendi haftalık gazetesini çıkarmaya başladı. Siyasî, dinî, millî, ahlâkî konulara ağırlık veren ve toplumsal ıslahatı savunan gazetesinin bir süre sonra Fransız sömürge yönetimi tarafından kapatılması üzerine Tunus’tan ayrıldı. Ağustos 1896’da Trablus’a, iki ay kadar sonra Bingazi’ye ve ardından İstanbul’a gitti; II. Abdülhamid’in şeyhi Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî ile tanıştı. Kasım 1897’de Kahire’ye geçti. M. Reşîd Rızâ, Muhammed Kürd Ali, Abdurrahman b. Ahmed el-Kevâkibî ve Muhammed Abduh gibi yenilikçi fikir adamlarıyla görüştü. Bu arada el-MevsûǾât adlı dergide yazılar yazdı; Ezher Üniversitesi’nde felsefe, tefsir ve hadis derslerine katıldı. Ardından Suriye, Filistin, Irak, İtalya, Danimarka ve Yunanistan’ı içine alan bir gezi yaptı. İki yıl kadar Cezayir ve Fas’ta kaldı, 1904’te Tunus’a döndü.
Tunus’ta milliyetçi ve yenilikçi görüşlerinden dolayı özellikle muhafazakâr ulemânın tepkisini çeken Seâlibî zındıklık ithamıyla mahkemeye çıkarıldı ve iki ay hapse mahkûm edildi. Daha sonra muarızlarına cevap vermek amacıyla İslâm’ın adalet, hürriyet ve hoşgörü dini olduğunu savunan bir kitap yazdı ve Fransızca’ya tercüme ettirerek L’espirit liberal du Coran adıyla yayımladı. 1907 başlarında, Tunus’un bağımsızlığını savunan Tûnusü’l-fetât hareketine katıldı. 1909’da haftalık Le tunisien gazetesinin Arapça edisyonu et-Tûnisî’nin, 1911’de onun yanında el-İttiĥâdü’l-İslâmî adlı gazetenin editörlüğünü üstlendi. Ancak aynı yıl içerisinde her iki gazetenin yayımı durduruldu. Ertesi yıl Tûnusü’l-fetât hareketinin kurucu başkanı Ali Bâş Hanbe ile birlikte Fransız yönetimi tarafından sürgüne gönderildi. Kısa bir süre sonra sürgün cezası kaldırıldıysa da önce Paris’e, ardından İstanbul’a giden iki arkadaştan Ali Bâş Hanbe İstanbul’da kaldı, Seâlibî ise Yemen, Hindistan ve Malezya’yı dolaştı ve 1914’te ülkesine döndü.
1918’de Ali Bâş Hanbe’nin ölümü üzerine hareketin en önemli ismi haline gelen Seâlibî, I. Dünya Savaşı’nın ardından Tunus’un bağımsızlığı için Fransız hükümeti ve parlamentosu nezdinde görüşmeler yapmak için Paris’e gitti. Bu arada bazı Fransız gazetelerinde yazılar yazıp demeçler vermek suretiyle kamuoyu oluşturmaya çalıştı. Ayrıca Tunus halkının sömürge yönetimi yüzünden karşı karşıya kaldığı problemleri eleştirel bir dille açıkladığı, halkın ve yerel yönetimin beklentilerini dile getirdiği bir kitap yazdı ve yine Fransızca’ya çevirterek la Tunisie martyre adıyla yayımladı. 15 Ocak 1920’de Tunus’un ilk düzenli siyasî partisi olan el-Hizbü’l-hurri’d-düstûrî et-Tûnisî (kısaca ed-Düstûr) kuruldu ve başkanlığına Seâlibî getirildi. Fakat Seâlibî, Fransa’da ve Tunus’ta büyük yankılar uyandıran bu kitabı toplattırılarak askerî cezaevine konuldu ve ancak dokuz ay sonra serbest bırakıldı (1 Mayıs 1921).
Seâlibî başkanlığındaki ed-Düstûr toplumun bütün kesimlerinin desteğini kazandı. Ancak Fransız yönetiminin baskılarını iyice arttırması yüzünden Seâlibî ülkeyi terketmek zorunda kaldı (1923). İtalya, Yunanistan, Türkiye, Mısır, Yemen, Hicaz, Katar, Bahreyn ve Küveyt’i dolaştıktan sonra 1925’te Irak Kralı I. Faysal’ın davetiyle Bağdat’a gitti; 1930 yılına kadar Âl-i Beyt Üniversitesi’nde İslâm felsefesi ve İslâm hukuk felsefesi dersleri verdi. Ardından Kahire’de yedi yıl Iraklı öğrencilerle ilgilendi. 7-17 Aralık 1931’de Kudüs’te yapılan İslâm Kongresi’nde önemli görevler üstlendi; Yemen, Hindistan, Burma, Filipinler, Malezya ve Singapur’a giderek ilgili kesimlerle görüştü. Fransızlar’ın izniyle 1937’de Tunus’a dönen Seâlibî büyük kalabalıklar tarafından karşılandı. Yokluğunda ikiye ayrılmış olan partisini birleştirmeye çalıştıysa da başaramadı. Sağlığının gittikçe bozulması üzerine siyasetten uzaklaşarak günlerini kitap telifi yanında gazetelere yazılar yazmakla ve evinde ders vermekle geçirdi. 1 Ekim 1944’te vefat etti.
Eserleri. 1. L’espirit liberal du Coran (Paris 1905). Hammâdî es-Sâhilî tarafından Rûĥu’t-taĥarrur fi’l-Ķurǿân adıyla Arapça’ya çevrilmiş ve Fransızca’sıyla birlikte yayımlanmıştır (Beyrut 1985). 2. la Tunisie martyre (Paris 1920). Bu eseri de Hammâdî es-Sâhilî Arapça’ya çevirerek Tûnus eş-şehîde adıyla neşretmiştir (Beyrut 1984, 1988). 3. MuǾcizü Muĥammed Resûlillâh (I-II, Tunus 1357; Beyrut 1404/ 1984, 1406/1986). Müellifin er-Risâletü’l-Muĥammediyye min nüzûli’l-vaĥy ilâ vefâtihî adlı eseri de (nşr. Sâlih el-Hırefî, Beyrut 1418/1997) bazı ilâveler dışında aynı muhtevaya sahiptir. 4. Mesǿeletü’l-men-bûzîn fi’l-Hind (Beyrut 1984). 5. Muĥâđarât fi’t-târîħi’l-meźâhib ve’l-edyân (nşr. Hammâdî es-Sâhilî, Beyrut 1985). Seâlibî’nin Âl-i Beyt Üniversitesi’nde verdiği bazı derslerin notlarıyla konferans metinlerini ihtiva etmektedir. 6. Maķālât fi’t-târîħi’l-ķadîm (nşr. Celûl el-Cerîbî, Beyrut 1986). 7. Târîħu şimâli İfrîķıyâ mine’l-fetĥi’l-İslâmî ilâ nihâyeti’d-devleti’l-Aġlebiyye (nşr. Ahmed b. Mîlâd - Muhammed İdrîs, Beyrut 1407/1987). 8. Ĥalfiyyâtü’l-müǿtemeri’l-İslâmî bi’l-Ķuds (nşr. Hammâdî es-Sâhilî, Beyrut 1988). 7-17 Aralık 1931 tarihleri arasında Kudüs’te yapılan İslâm Kongresi hakkındadır. 9. Suķūŧu’d-devleti’l-Ümeviyye ve ķıyâmü’d-devleti’l-ǾAbbâsiyye (132 h./ 750 m.) (nşr. Hammâdî es-Sâhilî, Beyrut 1995). 10. er-Riĥletü’l-Yemeniyye (nşr. Hammâdî es-Sâhilî, Beyrut 1997). 11. Muĥâđarât fi’t-tefkîri’l-İslâmî ve’l-felsefe (nşr. Hammâdî es-Sâhilî, Beyrut 1999). Seâlibî’nin Âl-i Beyt Üniversitesi’nde verdiği derslerin notlarıyla konferanslarının metinlerinden oluşmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Abdallah Laroui, The History of the Maghrib (trc. R. Manheim), Princeton 1977, s. 359-360, 363-365; A. H. Green, The Tunisian Ulama 1873-1915, Leiden 1978, s. 176, 185-187, 208, 216; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, I, 281-291; Enver el-Cündî, ǾAbdülǾazîz eŝ-ŜeǾâlibî: Râǿidü’l-ĥurriyye ve’n-nehđati’l-İslâmiyye, Beyrut 1404/ 1984; K. J. Perkins, Tunisia: Crossroads of the Islamic and European Worlds, Boulder 1986, s. 97-98, 100, 107, 110; a.mlf., Historical Dictionary of Tunisia, Metuchen 1989, s. 127, 133-134; Tâhir Abdullah, el-Ĥareketü’l-vaŧaniyyetü’t-Tûnisiyye: Rüǿye şaǾbiyye ķavmiyye cedîde 1830-1956, Sûse, ts. (Dârü’l-maârif), s. 54-59, 64-65; Muhammed eş-Şa‘bûnî, ǾAbdülǾazîz eŝ-ŜeǾâlibî fi’ş-şiǾri’l-ǾArabî, Tunus 1991; Ahmed b. Mîlâd - M. Mes‘ûd İdrîs, eş-Şeyħ ǾAbdülǾazîz eŝ-ŜeǾâlibî ve’l-ĥareketü’l-vaŧaniyye 1892-1940, Tunus 1991; Sâlih el-Hırafî, ǾAbdülǾazîz eŝ-ŜeǾâlibî min Ǿâŝârihî ve aħbârihî fi’l-meşriķ ve’l-maġrib, Beyrut 1995; Muhammed el-Fâzıl İbn Âşûr, AǾlâmü’l-fikr ve erkâni’n-nehđa bi’l-Maġribi’l-ǾArabî, Tunus 2000, s. 199-209; Ahmed Hâlid, ez-ZaǾîm eş-Şeyħ ǾAbdülǾazîz eŝ-ŜeǾâlibî ve eşkâliyyetü fikrihi’s-siyâsî, Tunus 2001; Hammâdî es-Sâhilî, “eş-Şeyħ ǾAbdülǾazîz eş-ŞeǾâlibî”, DMT, I, 21-29; a.mlf. - Munsıf eş-Şenûfî, “eş-ŞeǾâlibî, eş-Şeyħ ǾAbdülǾazîz b. İbrâhîm”, Mv.AU, IV, 811-817; Moncef Chenoufi, “al-ThaǾālibī, ǾAbd al-ǾAzīz”, EI² (İng.), X, 424-425.
Necât el-Merînî