SÂVÎ, Ahmed b. Muhammed
(أحمد بن محمّد الصاوي)
Ahmed b. Muhammed es-Sâvî el-Mâlikî el-Halvetî (ö. 1241/1825)
Halvetiyye’den Derdîriyye tarikatının Sâviyye kolunun kurucusu Mısırlı mutasavvıf ve fakih.
1175’te (1761) Mısır’ın Garbiye bölgesindeki Sâülhacer köyünde doğdu. Hayatı hakkındaki bilgiler, beş Sâviyye müntesibi tarafından yazılan Nûrü’l-vüdde fî menâķıbi ve kerâmâti Ǿumdeti’l-evliyâǿ Seyyidî Aĥmed eś-Śâvî adlı menâkıbnâmeye dayanmaktadır. Babasının soyu Muhammed b. Hanefiyye vasıtasıyla Hz. Ali’ye ulaşır. Annesi Buharalı seyyid bir ailenin kızıdır. Sâvî ilk dinî eğitimini babasından aldı, Kur’an’ı ezberledi. 1187’de (1773) Kahire’ye gidip öğrenimini Ezher’de sürdürdü. Ardından Halvetî-Hifniyye tarikatının Derdîriyye kolunun kurucusu Ahmed ed-Derdîr’e intisap etti. Ezher’de sonraları Mısır müftüsü olan mürşidi Ahmed ed-Derdîr ile başta Şâzeliyye olmak üzere birçok tarikattan kendisine icâzet veren el-Emîrü’l-Kebîr es-Sünbâvî ve Muhammed Arefe ed-Desûkī’den Mâlikî fıkhı okudu. Şâfiî fıkhını Mısır’ın işgali esnasında Fransızlar tarafından kurulan Kahire’deki divanın üyesi ve Halvetî-Hifniyye şeyhi Abdullah eş-Şerkāvî, Şeyh Hifnî’nin müridi Süleyman el-Cemel ve Şeyh el-Cennâdî’den tahsil etti. 1201 (1786-87) yılında seyrü sülûkünü tamamlayıp hilâfet aldı. Sâvî, irşad faaliyetinde bulunduğu yıllarda bir yandan da Ezher’de ve Hz. Hüseyin Camii’nde belâgat, fıkıh ve akaid dersleri verdi. 1793, 1817 ve 1825 yıllarında hacca gitti. Son haccı sırasında, ictihad kapısının açık olduğunu savunan İdrîsiyye tarikatının pîri Ahmed b. İdrîs ile ona muhalefet eden muhafazakâr Mekke ulemâsı arasında meydana gelen tartışmalarda Mekke ulemâsı yanında yer aldı. Hayatının büyük bir kısmını şeyhi Ahmed ed-Derdîr’in eserlerine şerh ve hâşiye yazmakla geçiren Ahmed es-Sâvî 7 Muharrem 1241’de (22 Ağustos 1825) Medine’de vefat etti ve Bakī‘ Mezarlığı’na defnedildi.
Ahmed es-Sâvî’nin tarikat silsilesi Ahmed ed-Derdîr, Şeyh Hifnî ve Kutbüddin el-Bekrî vasıtasıyla Halvetiyye’nin Şâbâniyye-Karabaşiyye koluna ulaşır (bk. SÂVİYYE). Halvetiyye’nin yanında Şâzeliyye ve Kādiriyye icâzetleri de vardır. Şâzelî icâzetini Abdülvehhâb el-Afîfî’nin halifesi Şeyh Abdurrahman b. Süleyman el-Gureynî ile
Abdülmüteâl el-Harâşî’den, Kādirî icâzetini Seyyid Arabî el-Beyrûtî’den almıştır. Şâzeliyye ve Halvetiyye’yi kendisinde birleştiren Sâvî bir Halvetî şeyhi olarak faaliyet göstermiş, Şâzelî silsilesi Muhammed el-Kutubî ve Abdülhâfız b. Ali tarafından sürdürülmüştür. Ahmed es-Sâvî, bir kimsenin mürşid-i kâmil bulamadığında Hz. Peygamber’e salâtü selâm getirmesinin yeterli olacağını düşünür. Bu sebeple tarikatta salavat okunmasına özel bir önem atfedilmiştir. Ahmed ed-Derdîr’in Śalavâtü’d-Derdîriyye’sine ve esmâ-i hüsnâ hakkındaki Manžûmetü’d-Derdîr’ine Sâvî tarafından yazılan şerhler Sâviyye tarikatı mensuplarınca çokça okunmuştur.
Eserleri. 1. Ĥâşiyetü’ś-Śâvî Ǿalâ Tefsîri’l-Celâleyn. Celâleyn tefsirinin tasavvufî ağırlıklı hâşiyesidir. Sâvî eserin girişine, Celâleyn’i okuduğu Süleyman el-Cemel’den tefsirin müellifleri Celâleddin es-Süyûtî ile Celâleddin el-Mahallî’ye uzanan kıraat senedini de eklemiştir (Bulak 1285; Kahire 1318, 1327, 1381; Beyrut 1993, 1995). 2. el-Esrârü’r-rabbâniyye ve’l-füyûżâti’r-raĥmâniyye Ǿale’ś-śalavâti’d-Derdîriyye. Ahmed ed-Derdîr’in bazı salavat metinlerini içeren Śalavâtü’d-Derdîriyye diye meşhur Şevâriķu’l-envâr fi’ś-śalât Ǿale’n-nebiyyi’l-muħtâr adlı virdinin şerhidir. Sâlih es-Sibâî’nin isteğiyle 1219’da (1804) Kahire’deki Meşhed-i İmam Hüseyin’de yazılmış, Ahmed ed-Derdîr’in Manžûme adlı esmâ-i hüsnâ şerhine Sâvî’nin yazdığı Şerĥu’l-Manžûmeti’d-Derdîriyye ile birlikte basılmıştır (Kahire 1308). 3. Bulġatü’s-sâlik li-aķrebi’l-mesâlik. Ahmed ed-Derdîr’in Şerĥu’ś-śaġīr Ǿalâ aķrebi’l-mesâlik ilâ meźhebi’l-İmâm Mâlik adlı eserinin hâşiyesidir (Bulak 1289; Kahire 1299, 1310, 1320, 1323, 1325, 1340, 1952, 1974; Beyrut 1995). 4. Ĥâşiye Ǿalâ şerĥi’d-Derdîrî Ǿalâ risâletihî fî Ǿilmi’l-beyân. Ahmed ed-Derdîr’in belâgata dair Tuĥfetü’l-iħvân fî Ǿilmi’l-beyân adlı eserine yine kendisi tarafından yazılan şerhin hâşiyesidir (Kahire 1305). 5. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-ħarîdeti’l-behiyye li’ş-şeyħ Aĥmed ed-Derdîr. Ahmed ed-Derdîr’in akaide dair yetmiş bir beyitten oluşan manzumesinin hâşiyesidir (Kahire 1285, 1291, 1303, 1307, 1319, 1342). 6. el-Ferâǿidü’s-seniyye ve’ź-źeħâǿirü’l-Ǿaliyye şerĥu’l-Hemziyye (Kahire 1303). Bûsîrî’nin el-Ķaśîdetü’l-Hemziyye’sine Süleyman el-Cemel tarafından yazılan Fütûĥâtü’l-Aĥmediyye bi’l-mineĥi’l-Muĥammediyye adlı hâşiyenin hâmişidir. 7. Ĥâşiye Ǿalâ İtĥâfi’l-mürîd (Kahire 1308; Sâvî’nin basılmamış eserleri için bk. Delanoue, I, 205-209).
BİBLİYOGRAFYA:
Harîrîzâde, Tibyân, II/2, vr. 219a-221b; Tomar-Halvetiyye, s. 88; Kāsım Sistî v.dğr., Nûrü’l-vüdde fî menâķıbi ve kerâmâti Ǿumdeti’l-evliyâǿ Seyyidî Aĥmed eś-Śâvî, Kahire 1347; Tevfîk et-Tavîl, et-Taśavvuf fî Mıśr, Kahire, ts., s. 26; Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâǿ, I, 565-566; J. S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s. 77; F. de Jong, Turuq and Turuq-Linked Institutions in Nineteenth Century Egypt, Leiden 1978, s. 74-75, 115; a.mlf., Sufi Orders in Ottoman and Post-Ottoman Egypt and the Middle East, İstanbul, ts. (The Isis Press), s. 245-246; M. Abdülhalîm Mahmûd, Menâhicü’l-müfessirîn, Kahire 1978, s. 289-293; Ebü’l-Vefâ et-Teftâzânî, Medħal ile’t-taśavvufi’l-İslâmî, Kahire 1979, s. 245; G. Delanoue, Moralistes et politiques musulmans dans l’Egypte du XIXe siècle (1798-1882), Caire 1982, I, 188-242; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 77; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 551, 612; II, 791, 865, 1144; III, 1886, 2102; Ahmed Hanefî Nassâr, “eş-Şeyħü’s-Śâvî”, ME, XLI/5 (1969), s. 365-369; Ahmed Alâeddin Abdülhamid Da‘ber, “Derdîr”, DİA, IX, 168-169; Muhammed el-Celyend, “Derdîriyye”, a.e., IX, 169.
Semih Ceyhan