SAÎD el-EFGĀNÎ

(سعيد الأفغاني)

Muhammed Saîd b. Muhammed Cân b. Ahmed el-Efgānî ed-Dımaşkī (1909-1997)

Arap dili ve edebiyatı âlimi, araştırmacı ve eğitimci.

Dımaşk’ta doğdu. Babası Keşmir’den hicret edip buraya yerleşmişti. Üç yaşında iken annesini kaybetti. Ümeyye Camii’nde Sâlih et-Tûnisî, Necîb Keyvân, Abdülkerîm Hamza, Abdülkādir el-İskenderânî ve Bedreddin el-Hasenî’den ilk bilgileri aldı. Ahmed en-Nüveylâtî, Abdullah el-Müneccid ve Ahmed el-İrbînî’den Arapça, din ilimleri ve kıraat okudu. 1928’de liseden mezun oldu. Aynı yıl Suriye Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin çekirdeğini oluşturan Yüksek Edebiyat Okulu’na kaydoldu, burayı da 1932’de bitirdi.

Liseden mezun olduktan sonra ilk ve orta öğretimde yirmi yıl kadar Arapça öğretmenliği yaptı. Bu sırada bilimsel çalışmalarına devam etti, 1948’de Suriye (Dımaşk) Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne Arap dili ve edebiyatı doçenti olarak tayin edildi. 1950’de kürsüsüz profesör, 1957 yılından itibaren Arap Dili Kürsüsü profesörü oldu. Yüksek Edebiyat Okulu’nun fakülteye dönüşmesinde emeği geçti. Burada Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü başkanlığı ile dekanlık (1961-1963) görevinde bulundu. Birkaç yıl Yüksek Öğretmen Enstitüsü’nde amelî tatbikat dersleri verdi ve 1968’de Edebiyat Fakültesi’nden emekliye ayrıldı. Yirmi üç yıl kadar Libya, Lübnan, Ürdün (Amman) ve Suudi Arabistan üniversitelerinde öğretim üyeliğine devam etti. En son görev yaptığı Riyad Melik Suûd


Üniversitesi’nden ayrılarak Dımaşk’a döndü. Hayatının son beş yılını eser telifiyle geçiren Efgānî Mekke’de vefat etti ve Ma‘lât Kabristanı’na defnedildi.

Arap grameri öğretiminde yenilikten yana olan, gramer kurallarının sebep ve hikmetlerini açıklayıcı kısımların hafifletilmesini savunan Efgānî’nin eserleri son derece yalın bir öğretim üslûbu taşır. 1960’tan itibaren el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī, 1970’ten itibaren Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye (Kahire) üyesi olarak görev yapan Efgānî uluslararası birçok ilmî toplantıda Suriye Üniversitesi’ni temsil etmiştir. Bunlar arasında filozof Ya‘kūb b. İshak el-Kindî (Bağdat 1962), İbn Hazm ve Arap şiiri (Kurtuba 1962), İbn Manzûr (Tunus 1972) sempozyumları anılabilir.

Eserleri. Telifleri: Esvâķu’l-ǾArab fi’l-Câhiliyyeti ve’l-İslâm (Dımaşk 1936, 1937, 1960; Kahire 1993; Küveyt 1996); İbn Ĥazm el-Endelüsî ve Risâletühû fi’l-Mufâđale beyne’ś-śaĥâbe (Dımaşk 1940; Beyrut 1969); el-İslâm ve’l-merǿe (Dımaşk 1945; Beyrut 1964); ǾÂǿişe ve’s-siyâse (Kahire 1947, 1957; Beyrut 1971); Fî uśûli’n-naĥv (Dımaşk 1951; Beyrut 1957, 1964, 1987); Müźekkirât fî ķavâǾidi’l-luġati’l-ǾArabiyye (Dımaşk 1955, 1963, 1964, 1966); Ĥâđırü’l-luġati’l-ǾArabiyye fi’ş-Şâm ve’l-Ķāhire (Kahire 1962; Dımaşk 1971, 1978); Nažarât fi’l-luġa (Nažariyyetü’l-luġa) Ǿinde İbn Ĥazm (Dımaşk 1963; Beyrut 1969); Nâbiġatü’ş-şarķ es-Seyyid Cemâlüddîn el-Efġānî (Kahire 1967); Min târîħi’n-naĥv (Beyrut 1968, 1978); Şeyħülislâm ǾAbdullah el-Enśârî el-Herevî (396-481) mebâdiǿühû ve ârâǿühü’l-kelâmiyye ve’r-rûĥiyye (kelâm ve felsefede doktora tezi, Kahire 1968); el-Mûcez fî ķavâǾidi’l-luġati’l-ǾArabiyye ve şevâhidihâ (Beyrut 1969, 1981; eser Kitâbün li’l-ĶavâǾidi’l-ǾArabiyye naĥvihâ ve śarfihâ ve imlâǿihâ adıyla da yayımlanmıştır, Beyrut 1970); Taķrîr Ǿan aġlâŧi’l-Müncid (Dımaşk 1969).

Neşirleri: Zerkeşî, el-İcâbe li-îrâdi me’s-tedrekethü ǾÂǿişe Ǿale’ś-śaĥâbe (Dımaşk 1358/1939; Beyrut 1970, 1985); Zehebî, Cüzǿân min Kitâbi Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ (Hz. Âişe [Dımaşk 1945] ve İbn Hazm [Beyrut 1941, 1969] ile ilgili bölümler); Kādî Abdülcebbâr el-Havlânî, Târîħu Dâreyyâ ve men nezele bihâ mine’ś-śaĥâbe ve’t-tâbiǾîn ve tâbiǾi’t-tâbiǾîn (Dımaşk 1949; Beyrut, ts.); Kemâleddin el-Enbârî, er-Risâletân li’bni’l-Enbârî: el-İġrâb fî cedeli’l-iǾrâb ve LümaǾu’l-edille (Dımaşk 1957; Beyrut 1971); Ebû Nasr el-Fârikī, el-İfśâĥ fî şerĥi ebyâtin müşkileti’l-iǾrâb (Dımaşk 1958; Bingazi 1974; Beyrut 1980; eser önce dış kapağında Rummânî’ye ait olarak Tevcîhü iǾrâbi ebyât mülġazeti’l-iǾrâb başlığıyla ve iç kapakta yanlış düzeltilip Fârikī adına Şerĥu’l-ebyâti’l-müşkileti’l-iǾrâb adıyla yayımlanmış [Dımaşk 1958], daha sonra el-İfsâĥ fî şerĥi ebyâtin müşkileti’l-iǾrâb ismiyle baskıları yapılmıştır [Bingazi 1394]); İbn Hazm, Mülaħħaśu ibŧâli’l-ķıyâs ve’r-reǿy ve’l-istiĥsân ve’t-taķlîd ve’t-taǾlîl (Dımaşk 1960; Beyrut 1969); Ebû Zür‘a İbn Zencele, el-Ĥücce fi’l-ķırâǿâti’s-sebǾ (Bingazi 1974; Beyrut 1998).

Efgānî’nin bunların dışında Menhecü’l-ķavâǾidi’l-ǾArabiyye ve MuǾâviye fi’l-esâŧîr gibi eserleri de vardır. Çeşitli dergilerde yayımlanmış çok sayıda makale, araştırma yazısı ve radyo konuşmaları arasında Osmanlı Padişahı II. Abdülhamid’in müntesibi olduğu Şâzeliyye tarikatı şeyhi Mahmûd Ebü’ş-Şâmât el-Hanefî ed-Dımaşkī’ye yazdığı ve hilâfetten hal‘edilme sebeplerini açıkladığı mektubu “Risâletü’s-Sulŧân ǾAbdilĥamîd es-Şânî”, “Târîħun müfteran li’s-Sulŧân ǾAbdilĥamîd”, “Aġlâŧu’l-Müncid ve’l-Müncidi’l-ebcedî”, “et-Terbiye Ǿinde İbn Ĥazm”, “en-Nebiyyü ve’l-eŧfâl”, “Dînü’l-Mütenebbî”, “Ĥavle nübüvveti’l-Mütenebbî”, “el-Câĥiž ve’s-siyâse”, “İbn Ĥazm el-İmâmü’l-Muĥib”, “MuǾâviye beyne yedey ǾÂǿişe”, “İnşâfen li-Ŧâhâ Ĥüseyin” adlı yazıları sayılabilir (Mâzin el-Mübârek, s. 109-128; Yûsuf Abdullah el-Cevârine, sy. 92 [1424/2003], s. 32-35). Efgānî’nin öğrencisi Mâzin el-Mübârek onun hakkında bir eser kaleme almıştır (bk. bibl.). Ayrıca Yûsuf es-Saydâvî, Yûsuf Abdullah el-Cevârine, Mahmûd Fâhûrî, M. Rıdvân ed-Dâye, Abdülilâh Nebhân, Cümâne Tâhâ, Ahmed Azûz, Mahmûd el-Arnaût, Nizâr Abâza, İbrâhim M. Abdullah, Riyâz Abdülhamîd Murad ve Eymen eş-Şevvâ tarafından Efgānî’nin çeşitli yönlerini ve onunla yaşanmış hâtıraları ele alan makaleler yayımlanmıştır (makaleler için bk. et-Türâŝü’l-ǾArabî, sy. 92 [1424/2003], s. 23-158).

BİBLİYOGRAFYA:

Mahmûd M. Tanâhî, Medħal ilâ târîħi neşri’t-türâŝi’l-ǾArabî, Kahire 1405/1984, s. 187; Abdülkādir Ayyâş, MuǾcemü’l-müǿellifîne’s-Sûriyyîn fi’l-ķarni’l-Ǿişrîn, Dımaşk 1405/1985, s. 37-38; Abdülazîz el-Hatîb el-Hasenî, Ġurerü’ş-Şâm, Dımaşk 1417/1996, II, 925-926; Nizâr Abâza - M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü’l-AǾlâm, Beyrut 1999, s. 109-110; Mâzin el-Mübârek, SaǾîd el-Efġānî: Ĥâmilü livâǿi’l-ǾArabiyye ve üstâźü esâtîźihâ, Dımaşk 1423/2002, tür.yer.; Yûsuf Abdullah el-Cevârine, “SaǾîd el-Efġānî: Meśâdir uħrâ”, et-Türâŝü’l-ǾArabî, sy. 92, Dımaşk 1424/2003, s. 28-35; Mahmûd Cebr er-Rebdâvî, “el-Efġānî (Sa.îd)”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2000, II, 924-925.

İsmail Durmuş