SADREDDİN el-BASRÎ
(صدر الدين البصري)
Ebü’l-Hasen Sadrüddîn Alî b. Ebi’l-Ferec b. el-Hasen (el-Hüseyn) el-Basrî (ö. 659/1261)
el-Ĥamâse adlı eseriyle tanınan Arap edebiyatı âlimi.
590 (1194) yılı civarında Basra’da doğduğu tahmin edilmektedir. Bir süre Basra’da ve Dımaşk’ta yaşadı. Daha sonra Halep, Bağdat ve Mısır’da bulundu. Dönemin ileri gelen devlet adamları, âlim ve edipleriyle yakın ilişki kurdu. Bunlar arasında Eyyûbîler’in Halep kolu hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yûsuf, son Abbâsî halifesi Müsta‘sım-Billâh, Mısır Memlük Sultanı I. Baybars, Vezir İbnü’l-Kıftî, tarihçi İbnü’l-Adîm, Kemâleddin Muhammed b. Talha eş-Şâfiî, Yahyâ İbnü’l-Kayserânî ve İbn Mâlik en-Nahvî yer almaktadır. Bu kişilerin birçoğu el-Ĥamâse’ye takriz yazmış, Basrî’nin ilim, irfan, edebiyat ve faziletinden övgüyle söz etmiştir. Takriz yazanlardan biri olan İbnü’l-Adîm’in Târîħu Ĥaleb’inde Basrî’nin uzun süre Halep’te kalmasına rağmen biyografisine yer vermemesi, yine çağdaşı İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aǾyân’ı ile bunun tetimmesi olan İbn Şâkir el-Kütübî’nin Fevâtü’l-Vefeyât’ında bu eksikliğin telâfi edilmemiş olması, aynı şekilde Safedî’nin el-Vâfî bi’l-Vefeyât’ında da yer almaması ilginçtir. Sadreddin el-Basrî’nin vefat tarihi olarak Keşfü’ž-žunûn gibi bazı eserlerde Hülâgû’nun Bağdat’ı işgal ettiği 656 (1258) yılı gösterilirse de Halep’in Hülâgû tarafından yakılıp yıkıldığı 659 (1261) yılında Halep Hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yûsuf’un beraberinde bulunduğu ve bu karışıklıkta yetmiş yaşlarında öldürüldüğü rivayeti gerçeğe daha uygun görünmektedir.
Eserleri. 1. el-Ĥamâsetü’l-Baśriyye. Hamâse türü şiir antolojilerinin en hacimlilerinden biridir. Eser hamâse ve besâle
(kahramanlık şiirleri), medih ve takriz, te’bîn ve risâ (mersiye / ağıt şiirleri), edep, nesîb ve gazel (ayrılık ve aşk şiirleri), hicâ (yergi şiirleri), azyâf (misafirperverlik şiirleri), mezemmetü’n-nisâ, sıfat ve nuût (tasvir şiirleri), siyer ve nüâs (hayatı ve yaşlılık dönemini ele alan şiirler), mülâh ve mücûn (latif ve müstehcen şiirler), inâbe ve zühd olarak on iki bölüm halinde düzenlenmiştir. Antolojide çoğu Câhiliye, erken İslâm ve Emevî devirleri, şairlerinden kısmen de muhdes şairlerden olmak üzere 961 şaire ait 1661 kaside ve kıta yer alır. Halep Sultanı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un emriyle tertip edilen antoloji 647 (1249) yılında kendisine sunulmuştur. Basrî, daha sonra yaptığı değişiklik ve ilâvelerle antolojisinin hacmini iki katına çıkarmış ve eserin mukaddimesinde belirttiği üzere 654 (1256) yılında son Abbâsî halifesi Müsta‘sım-Billâh’a takdim etmiştir. Eserin kaynakları, başta Hâlidî kardeşler (Hâlidiyyân) Muhammed b. Hâşim ile Saîd b. Hâşim’in ortak eseri olan el-Eşbâh ve’n-nežâǿir olmak üzere Ebû Temmâm, Buhtürî ve İbnü’ş-Şecerî’nin Ĥamâse’leri, Câhiz’in Kitâbü’l-Ĥayevân’ı, Ebû Hilâl el-Askerî’nin Dîvânü’l-meǾânî’si, Ebû İshak el-Husrî’nin Zehrü’l-âdâb’ı, Ebû Ali el-Kālî’nin el-Emâlî’si gibi eserlerle bazı şairlerin divanlarıdır. İlk defa Muhtârüddin Ahmed tarafından neşredilen antolojiyi (I-II, Haydarâbâd-Dekken 1383/1964) daha sonra bu neşrin eksiklik ve hatalarını gidermeyi amaçlayan Âdil Cemal Süleyman yeniden yayımlamıştır (I-III, Kahire 1408/1987). 2. el-Menâķıbü’l-ǾAbbâsiyye ve’l-mefâħirü’l-Müstanśıriyye. Bağdat’ta son Abbâsî halifesi Müsta‘sım-Billâh’ın son günlerine kadar Abbâsî halifeleri tarihidir. Eserde ayrıca Mısır Abbâsî halifelerinin ilki olan ve 659 (1261) yılında Memlükler’in başşehri Kahire’de kendisine biat edilen Müstansır-Billâh’tan da söz edilmektedir. Eserin yazma nüshası Paris Bibliothèque Nationale’de bulunmaktadır (nr. 6144). 3. Kitâbü’ş-Şaŧranç (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3804).
BİBLİYOGRAFYA:
Sadreddin el-Basrî, el-Ĥamâsetü’l-Baśriyye (nşr. Muhtârüddin Ahmed), Haydarâbâd-Dekken 1383/1964, I, 1-3; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 19-34; a.e. (nşr. Âdil Cemâl Süleyman), Kahire 1408/1987, M. Ebü’l-Fazl İbrâhim’in takdimi, I, 1-2, neşredenin girişi, II, 1-26; Keşfü’ž-žunûn, I, 692-693; Brockelmann, GAL, I, 299; Suppl., I, 457; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 319; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), II, 22; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VIII, 665; Abbas el-Azzâvî, et-TaǾrîf bi’l-müǿerriħîn fî Ǿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 171-172; Sezgin, GAS, I, 74; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, III, 592-594.
Zülfikar Tüccar