ŞÂBÜŞTÎ
(الشابشتي)
Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed eş-Şâbüştî (ö. 390/1000)
Fâtımî Halifesi Azîz-Billâh’ın kütüphanecisi, nedimi ve dönemin önde gelen ediplerinden.
İsmi, künyesi ve babasının adı hakkında Muhammed b. İshak, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed, Ebü’l-Hüseyin Ali b. Muhammed gibi farklı rivayetler bulunmaktadır (Şâbüştî, neşredenin girişi, s. 26). Yaptığı araştırmalara rağmen Şâbüştî kelimesi hakkında önceleri bilgi edinemediğini söyleyen İbn Hallikân, Ebû İshak es-Sâbî’nin Kitâbü’t-Tâcî adlı eserinde Veşmgîr b. Ziyâr ed-Deylemî’nin hâcibi olan Şâbüştî adında birinden
bahsedildiğini belirtir ve Şâbüştî kelimesinin bir nisbe değil Deylem kökenli bir isim olduğunu ileri sürerek Şâbüştî’nin de aynı aileye mensup olabileceğini kaydeder (Vefeyât, III, 319). Kelimenin “emîri koruyan muhafız” anlamında Farsça şâh-puştîden geldiği (EI2 [İng.], IX, 165) ya da “hükümdarın arkasında yürüyen kişi” veya “hâcib” mânasında olduğu ileri sürülmüştür (Şâbüştî, neşredenin girişi, s. 20-23; Fuâd Efrâm el-Bustânî, VIII/1-2 [1966], s. 151-152). Şâbüştî’nin Şâbeste şehrine nisbetle böyle anıldığına dair yorum kabul görmemiştir. Şâbüştî Fâtımî Halifesi Azîz-Billâh’ın (975-996) hizmetinde bulundu. Halife tarafından saray kütüphanesinde hâzinü’l-kütüb (hâfız-ı kütüb) olarak görevlendirildi. Halifeye kitap okumak için defterhan tayin edildi. Halifenin meclislerine katıldı. Zarif edebî sohbetleriyle dikkat çekti ve nedimlik yaptı (İbn Hallikân, III, 319). Muhammed b. Kāsım b. Âsım, İbn Yûnus er-Riyâdî gibi tarihçi, şair ve âlimlerle aynı meclislerde bulundu (Mahmûd er-Rabdâvî, XI, 490). Şâbüştî’nin ed-Diyârât adlı eserinde (s. 179, 212) Hz. Ali’nin isminin geçtiği yerlerde “salavâtullāhi aleyh” ifadesini kullanması dikkat çekmektedir. 13 Safer 390’da (24 Ocak 1000) Mısır’da vefat etti. 388 veya 399 yılında öldüğü de rivayet edilmiştir.
Şâbüştî, ed-Diyârât adlı eserinde Irak, Musul, Suriye, el-Cezîre ve Mısır bölgelerindeki manastırları ele almış ve bunlarla ilgili şiirleri bir araya getirmiştir. Eserde toplam elli dokuz manastırdan bahsedilmektedir. Bunlardan otuz altısı Irak, on beşi Suriye ve sekizi Mısır coğrafyasına aittir. İbn Hallikân, her ne kadar onun adı geçen bölgelerdeki bütün manastırları kaydettiğini söylerse de eserde en meşhur manastırların zikredildiği ya da eserin günümüze ulaşan nüshasının eksik olduğu anlaşılmaktadır. Zira adı geçen bölgelerdeki birçok manastır bu eserde yer almamaktadır. ed-Diyârât kültür tarihi, coğrafya ve edebiyat bakımından önemli olup ayrıca divanları kaybolmuş şairlere ait beyitleri ihtiva etmesi bakımından değer taşır. Eserde manastırların özellikleri, kuruldukları yerler ve rahiplerin yaşayışları hakkında zengin bilgiler mevcuttur. Bu bilgilerden manastırların halifeler ve önde gelen bazı devlet adamları için dinlenme yeri, bazı kişiler için içki ortamı, bazıları için edebî sohbetlerin yapıldığı, şiirlerin okunduğu ve yorumların dinlendiği mekânlar olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca hıristiyanların bayramlarına yer verilen eser, Hâlidiyyân ve Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin ed-Diyârât adlı kitaplarının üslûbunda yazılmıştır. Ebû Ubeyd el-Bekrî, Yâkūt el-Hamevî, İbn Fazlullah el-Ömerî, Zekeriyyâ el-Kazvînî ve Makrîzî gibi müellifler eseri kaynak olarak kullanmıştır. ed-Diyârât’ı Korkîs Avvâd neşretmiş (Bağdat 1951, 1966; Beyrut 1986), ayrıca esere bir zeyil yazmıştır (s. 317-429). Zeyilde Şâbüştî’den nakilde bulunan müelliflere dair bilgi aktarılmakta, bazı müelliflerden naklen ed-Diyârât’ta bulunmayan manastırlara yer verilmektedir. Şâbüştî’nin ayrıca Merâtibü’l-fuķahâǿ, el-Yüsr baǾde’l-Ǿuśr, et-Tevķīf ve’t-taħvîf, Mürâselât, Kitâb fi’z-zühd ve’l-mevâǾiž adlı eserleriyle bir divanı kaynaklarda zikredilmektedir (Şâbüştî, neşredenin girişi, s. 30).
BİBLİYOGRAFYA:
Şâbüştî, ed-Diyârât (nşr. K. Avvâd), Beyrut 1406/ 1986, neşredenin girişi, s. 3-55; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVIII, 16-17; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 319-320; Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât (nşr. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafa), Beyrut 1420/ 2000, II, 137; XVI, 41; XXII, 108; Brockelmann, GAL Suppl., I, 411; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, s. 749-750; Levent Öztürk, İslam Toplumunda Hıristiyanlar, İstanbul 1998, s. 24-25, 499-500; Fuâd Efrâm el-Bustânî, “Kitâbü’d-Diyârât”, ed-Dirâsâtü’l-edebiyye, VIII/1-2, Beyrut 1966, s. 150-154; M. Mahfuz Söylemez, “ed-Diyârât fî tedvîni’t-târîħi’l-İslâmî ve Kitâbü’d-Diyârât li’ş-Şâbüştî”, el-Meşriķ, LXXX/2, Beyrut 2006, s. 503-515; K. Zakharia, “Le moine et l’échanson ou le Kitāb al-Diyārāt d’Al-Šabuštī et ses lecteurs, une certaine représentation du couvent chrétien dans le monde musulman médiéval”, BEO, LIII-LIV (2001-2002), s. 59-73; C. E. Bosworth, “al-Ѕћābushtī”, EI² (İng.), IX, 165; Mahmûd er-Rabdâvî, “eş-Şâbüştî, Ali b. Muhammed”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2005, XI, 490-491; Leylâ Ahmed Ades, “eş-Şâbüştî”, el-MevsûǾatü’l-Mıśriyye: Târîħu Mıśri’l-ķadîme ve âŝârühâ, London, ts., s. 970.
Levent Öztürk