ŞA‘RÂNÎ

(الشعراني)

Ebü’l-Mevâhib (Ebû Abdirrahmân) Abdülvehhâb b. Ahmed b. Alî eş-Şa‘rânî el-Mısrî (ö. 973/1565)

Mısırlı âlim ve sûfî.

898 (1493) yılında Kahire’nin Kalyûbiye bölgesindeki Kalkaşende’de doğdu. Soyu, Hz. Ali’nin Havle bint Ca‘fer el-Hanefiyye adlı hanımından doğan oğlu Muhammed b. Hanefiyye’ye ulaşır. Şa‘rânî veya Şa‘râvî nisbesi daha kırk günlük iken gidip yerleştikleri babasının köyü, Menûfiye’ye bağlı Ebûşa‘râ’dan gelmektedir. Hayatına dair mâlûmatın bir kısmı Leŧâǿifü’l-minen ve’l-aħlâķ adlı eserine dayanmaktadır. Tahsiline babasının yanında başladı ve hıfzını tamamladı. Kısa bir süre sonra babasını, ardından annesini kaybetti. 911 (1505) yılı başlarında Şeyh Hızır adındaki bir kişiyle birlikte Kahire’ye gitti. Gamrî Camii imamı muhaddis Emînüddin b. Neccâr, fakih Şemseddin ed-Devâhilî, Nûreddin el-Mahallî, Nûreddin el-Cârihî, Nûreddin es-Senhûrî, Molla Ali el-Acemî, Îsâ el-Ahnâî, Şemseddin ed-Deyrûtî, Şemseddin ed-Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, Selâhaddin el-Kalyûbî, Nûreddin el-Üşmûnî, Sa‘deddin ez-Zehebî, Burhâneddin el-Kalkaşendî, Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî, Şâfiî fakihi Şehâbeddin er-Remlî gibi âlimler başta olmak üzere elliyi aşkın hocadan dinî ilimleri öğrendi (Leŧâǿifü’l-minen, I, 32-35). On beş yaşındayken ilk haccını yaptı. Tasavvufa ilgisi artınca tahsiline ara verip bir sene müddetle Mukattam dağında ve Karâfe harabelerinde inzivaya çekildi. Önce Ali el-Mersafî’ye, ardından Muhammed eş-Şinnâvî’ye intisap etti. Şinnâvî’den sonra tasavvuf eğitimini Bedeviyye-Metbûliyye’nin kurucusu İbrâhim el-Metbûlî’nin halifesi Ali el-Havvâs’ın yanında sürdürdü. Hocası Zekeriyyâ el-Ensârî vasıtasıyla üç farklı yolla Sühreverdiyye-Necîbiyye’den (Büzgaşiyye) hırka giydi (Harîrîzâde, II, vr. 152a, 205a; ayrıca bk. Zebîdî, s. 207-208). Yine Ensârî vasıtasıyla Sühreverdiyye-Necîbiyye’nin Zeyniyye şubesinden hırka giyen Şa‘rânî’nin bu silsilesi Ali b. Abdülkuddûs eş-Şinnâvî ile devam etmiştir (Kuşâşî, vr. 44a). 100’den fazla sûfî ile sohbet eden Şa‘rânî’nin feyz aldığı şeyhler arasında Halvetiyye’den Muhammed Demirtaşî ve İbrâhim Gülşenî gibi isimler de vardır. Onun yirmi altı tarikattan el aldığı belirtilmektedir. Harîrîzâde icâzet aldığı tarikatlardan Arîfiyye, Kādiriyye, Rifâiyye, Sühreverdiyye, Zeyniyye, Ahmediyye (Bedeviyye), Metbûliyye, Desûkıyye, Şâzeliyye, Hanefiyye, Cezûliyye, Meymûniyye, Halvetiyye, Gülşeniyye, Demirtaşiyye, Cebertiyye ve Şinnâviyye’nin adlarını kaydeder (Tibyân, II, vr. 205b).

Şa‘rânî, Kadı Muhyiddin Abdülkādir Özbekî tarafından Kahire’de Bâbışa‘riye’de adına yaptırılan külliyede otuz iki yaşından itibaren binlerce talebeyi irşad etmenin yanı sıra dinî ilimleri de okuttu. Anadolu’daki Şa‘rânîzâdeler’in ilki olan Abdürrahîm b. Abdülmuhsin eş-Şa‘rânî, Muhammed Abdürraûf el-Münâvî, Ali b. Ahmed en-Neccârî, Muhammed Hicâzî el-Kalkaşendî, Abdullah el-Acemî, Sirâceddin el-Hânûtî gibi sûfî ve âlimler bunlar arasında sayılabilir. Hayatı boyunca eğitim, irşad ve eser telifiyle meşgul olan Şa‘rânî 12 Cemâziyelevvel 973 (5 Aralık 1565) tarihinde vefat etti ve külliyesinin camisindeki özel bölmeye defnedildi. Şa‘rânî’den sonra makamına oğlu Abdurrahman geçti, bu yolla Şa‘râniyye veya Şa‘râviyye adıyla anılan bir tarikat meydana geldi. Şa‘rânî hayatta iken daha çok Şâzeliyye ve Bedeviyye-Metbûliyye şeyhi olarak tanındığı halde Şa‘râniyye’nin Rifâiyye’nin bir kolu şeklinde devam ettiği belirtilmektedir (DİA, XXXV, 102). Tarikatın Şa‘rânî’nin soyundan gelen şeyhler tarafından XVIII. yüzyılın sonlarına kadar sürdürüldüğü tahmin edilmektedir.

Muhyiddin İbnül-Arabî’nin görüşlerini benimseyen Şa‘rânî, özellikle el-Yevâķīt ve’l-cevâhir fî beyâni Ǿaķāǿidi’l-ekâbir adlı eserinde onun fikirlerini savunmuş, hakkında ileri sürülen iddialara cevap vermiştir. Eserin mukaddimesinde belirttiğine göre Şa‘rânî, İbnü’l-Arabî’nin el-Fütûĥâtü’l-Mekkiyye’de ortaya koyduğu, zâhiren ulemânın görüşlerine uymayan akîdesini açıklamayı ve onun inancının doğru anlaşılmasını sağlamayı hedeflemiştir. Ancak bu eserde kendisinin de anlamadığı bazı hususlar bulunduğunu, bunları âlimlerin tartışmasına sunmak için zikrettiğini belirtmiştir. Şa‘rânî tasavvufu “Kitap ve Sünnet’in gereklerini ihlâslı bir şekilde yerine getirmek” şeklinde tanımlamış, tasavvufla ilgili eserlerinde ısrarla ilimle birlikte ameli ve güzel ahlâkı öne çıkarmıştır. Tarikatların Mısır toplumu için hayatî öneme sahip olduğunu vurgulamış, o dönemde şeriata uymayan bazı uygulamaları eleştirmekten de çekinmemiştir. Bazı hasımları Şa‘rânî’nin mutlak müctehidlik iddiasında bulunduğunu ve 30.000’e ulaşan müridiyle bir tehlike oluşturduğunu iddia ederek sürgün edilmesi talebiyle onu İstanbul’a şikâyet etmiş, ancak yöneticilerin ona karşı güvenleri sebebiyle bu teşebbüs sonuçsuz kalmıştır. Düşmanlarının, eserlerine dine aykırı ifadeler karıştırarak aleyhinde fetva almaya kalkıştıkları da nakledilmektedir. Yavuz Sultan Selim ve Kanûnî Sultan Süleyman’ın, güven ve muhabbetlerinin nişanesi olarak kendisine bir yün elbise ve seccade hediye ettikleri kaydedilir. XVII. yüzyılın sonlarında Muhyiddin Muhammed el-Melîcî, Teźkiretü üli’l-elbâb fî menâķıbi’ş-ŞaǾrânî Seyyidî ǾAbdilvehhâb adıyla bir menâkıbnâme kaleme almıştır (Kahire 1932, 2005).

Eserleri. Şa‘rânî’nin eserlerinin sayısı kendi ifadesine göre 300 civarındadır. Günümüze ulaşan 100’ü aşkın eserinin belli başlıları şunlardır: A) Tasavvuf ve Ahlâk. 1. el-Aħlâķu’l-Metbûliyye. Şa‘rânî bu eserinde şeyhi Ali el-Havvâs’ın mürşidi İbrâhim el-Metbûlî örneğinde sûfîlerin sahip olması gereken Muhammedî ahlâkı geniş biçimde anlatmıştır (nşr. Abdülhalîm Mahmûd, I-III, Kahire 1975-1976). 2. el-Baĥrü’l-mevrûd fi’l-mevâŝîķ ve’l-Ǿuhûd (ǾUhûdü’l-meşâyiħ). Müellifin görüştüğü şeyhlerden aldığı tavsiyeleri ve tasavvufî ahlâk kurallarını kaydettiği eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Kahire 1287, 1308, 1321, 2004). 3. el-Cevâhir ve’d-dürer. Şa‘rânî’nin, şeyhi Ali el-Havvâs’a yönelttiği sorulara aldığı cevapları içeren eser Abdüllatîf Hasan Abdurrahman tarafından hadislerin tahrîci yapılarak neşredilmiştir (Beyrut 2005). 4. Dürerü’l-ġavvâś Ǿalâ fetâvâ Seyyidî ǾAlî el-Ħavvâś. Müellifin yine Ali el-Havvâs’ın kendisine verdiği cevaplardan oluşan bu eseri Abdülvâris Muhammed Ali hadislerinin tahrîciyle birlikte yayımlamıştır (Beyrut 1999). 5. Levâķıĥu’l-envâri’l-ķudsiyye el-münteķāt mine’l-Fütûĥâti’l-Mekkiyye (Muħtaśarü’l-Fütûĥât). İbnü’l-Arabî’ye ait eserin bir özetidir. Birçok nüshası bulunan kitabın müellif hattı yazması Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Kılıç Ali Paşa, nr. 621). 6. el-Kibrîtü’l-aĥmer fî beyâni Ǿulûmi’ş-Şeyħi’l-Ekber. Levâķıĥu’l-envâri’l-ķudsiyye’nin özeti niteliğindedir. Birçok defa basılan eser (Kahire 1277, 1279, 1305, 1307, 1378; Beyrut 1998) M. Sabit Ünal tarafından Türkçe’ye çevrilmiş, bu çeviriyi Hasan Fehmi Kumanlıoğlu ve Hüseyin Elmalı Latin harflerine aktararak neşretmiştir (Kibrît-i Ahmer [Fütûhât-ı Mekkiyye’den Seçmeler], İzmir 2006). 7. el-Fetĥ fî teǿvîli mâ śadara Ǿani’l-kümmeli mine’ş-şaŧaĥ (nşr. Kāsım Muhammed Abbas, Dımaşk 2004). 8. el-Cevherü’l-maśûn ve’s-sırrü’l-merķūm


(el-Cevherü’l-maśûn fî Ǿulûmi kitâbillâhi’l-meknûn, ed-Dürrü’n-nažîm fî Ǿulûmi’l-Ķurǿâni’l-Ǿažîm). Çeşitli âyetlerle ilgili 3000’e yakın ledünnî bilgi içerir (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 1103; İÜ Ktp., AY, nr. 6317; Yûsuf Ağa Ktp., nr. 453, vr. 510b-597a). 9. el-Ecvibetü’l-marżıyye Ǿani’l-fuķahâǿ ve’ś-śûfiyye. Sûfîlere has ilimlerden örneklerin yer aldığı eserde ağırlıklı olarak tasavvuf ehline yöneltilen tenkitler cevaplandırılmıştır (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1111; İzmir Millî Ktp., nr. 1644; İÜ Ktp., AY, nr. 1221). 10. en-Nefeĥâtü’l-ķudsiyye fî beyâni ķavâǾidi’ś-śûfiyye (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1835). 11. Śoĥbetü’l-emîr li’l-faķīr ve Ǿaksüh (Śoĥbetü’l-fuķarâǿ maǾa’l-ümerâǿ ve Ǿaksüh) (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1571). 12. Mevâzînü’l-ķāśırîn. Gerçek mürşidin özelliklerinin anlatıldığı eser Risâle fî beyâni cemâǾa semmû enfüsehüm bi’ś-śûfiyye adıyla basılmıştır (Kahire 1298). 13. Tenbîhü’l-muġterrîn evâħıre’l-ķarni’l-Ǿâşir Ǿalâ mâ ħâlefû fîhi selefehümü’ŧ-ŧâhir (Kahire 1315, 1990). İslâm Büyüklerinin Örnek Ahlakı ve Hikmetli Sözleri (trc. Ömer Temizel, İstanbul 1970), Kur’an, Sünnet ve Tasavvuf Işığında Gerçek Şeyhler ve Sahteleri (trc. Sıdkı Gülle, İstanbul 1997) adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir. 14. Taŧhîru ehli’z-zevâyâ min ħabâǿiŝi’ŧ-ŧavâyâ. Dergâh şeyhinin, nakiblerin, müridlerin âdâb ve ahlâkına dairdir (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 447). 15. Edebü’l-mürîdi’ś-śâdıķ maǾa men yürîdü’l-ħâliķ (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 116; Beşir Ağa, nr. 350). 16. Medâricü’s-sâlikîn ilâ rüsûmi ŧarîķı’l-Ǿârifîn (Kahire, taşbaskı, ts.). 17. el-Envârü’l-ķudsiyye fî beyâni ķavâǾidi’ś-śûfiyye (Kahire 1962, 1987; Beyrut 1988, 1993). 18. el-Kevkebü’ş-şâhiķ fi’l-farķ beyne’l-mürîdi’ś-śâdıķ ve ġayri’ś-śâdıķ (Kahire 1991). 19. el-Envârü’l-ķudsiyye fî maǾrifeti âdâbi’l-Ǿubûdiyye (Kahire 1277, 1317; Beyrut 1999). 20. el-Muħtâr mine’l-envâr fî śoĥbeti’l-aħyâr (Beyrut 1985; Âdâbü’ś-śoĥbe adıyla Dımaşk 2003).

B) Biyografi. 1. Levâķıĥu’l-envâri’l-ķudsiyye fî ŧabaķāti’l-Ǿulemâǿ ve’ś-śûfiyye (Levâķıĥu’l-envâr fî ŧabaķāti’l-aħyâr). eŧ-Ŧabaķātü’l-kübrâ diye tanınan eserde müellif sahâbeden itibaren kendi dönemine kadar 420’nin üzerinde âlim ve sûfînin biyografisine yer vermiştir. Bir tabakat kitabı olmakla birlikte eser tasavvuf terimlerini de ihtiva etmektedir. Müellifin hasımları tarafından metne karıştırılan ve eleştirilmesine sebep olan tahriflerle birlikte pek çok defa basılan kitap, Abdurrahman Hasan Mahmûd’un tahkikiyle eleştiri konusu hususlardan ayıklanarak neşredilmiştir (Kahire 1993, 2001). el-Hâc Ömer’in şerhettiği eseri (DİA, XIV, 419) Abdülkadir Akçiçek Evliya Menkıbeleri adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (I-IV, İstanbul 1970, 1407/1986). Şa‘rânî bu eserinden sonra eŧ-Ŧabaķātü’l-vüsŧâ adıyla bir kitap daha yazmıştır (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 497). 2. Źeylü’ŧ-Ŧabaķāti’l-kübrâ. Eserde müellifin görüştüğü âlim ve sûfîlere yer verilmiştir. Yazma nüshalarında bazı farklılıklar bulunan kitap eŧ-Ŧabaķātü’ś-śuġrâ adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1970, 1990; Beyrut 1999). 3. Leŧâǿifü’l-minen ve’l-aħlâķ fî beyâni vücûbi’t-teĥaddüŝ bi-niǾmeti’llâhi Ǿale’l-iŧlâķ (el-Minenü’l-kübrâ). Şa‘rânî’nin kendisine ihsan edilen mânevî nimetleri anlattığı eser müellifin otobiyografisi olarak kabul edilebilecek niteliktedir. Birçok defa basılan kitabı (Kahire 1311/1894, 1331/ 1913) Virginia Vacca Il Libro Dei Doni adıyla İtalyanca’ya çevirmiştir (Napoli 1972). Müellif eserini el-Minenü’l-vüsŧâ adıyla özetlemiştir (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 551).

C) Kelâm. 1. el-ĶavâǾidü’l-keşfiyyetü’l-muvażżıĥa (el-mûđıĥa) li-meǾâni’ś-śıfâti’l-ilâhiyye (nşr. Muhammed Abdurrahman eş-Şâgūl, Kahire 2004; nşr. Mehdî Es‘ad Arrâr, Beyrut 2006). 2. Muķaddime fî Ǿilmi’t-tevĥîd (Çorum Hasan Paşa İl Halk Ktp., nr. 1085, vr. 1b-21a). 3. Ferâǿidü’l-ķalâǿid fî Ǿilmi’l-Ǿaķāǿid (Kütahya Vahîd Paşa İl Halk Ktp., nr. 1771, vr. 95b-118b). 4. el-Mîzânü’ź-źerriyyetü’l-mübeyyine li-Ǿaķāǿidi’l-fıraķi’l-Ǿaliyye. Eserde Allah’ın zâtıyla ilgili bazı konulara yer verilmiştir (Kahire 2007). 5. el-Yevâķīt ve’l-cevâhir fî beyâni Ǿaķāǿidi’l-ekâbir. Muhyiddin İbnü’l-Arabî başta olmak üzere sûfîlerin ve kelâm âlimlerinin itikadî görüşlerinin genelde soru-cevap şeklinde anlatıldığı hacimli bir eserdir (Kahire 1305, 1308, 1889, 1378/1959). 6. el-ĶavâǾidü’s-seniyye fî tevħîdi ehli’l-ħuśûśiyye. Eserde İbnü’l-Arabî’nin görüşleri çerçevesinde İbn Sevdekîn, Nifferî, Ali b. Vefâ ve Seyyidetü’l-Acem’den alıntılarla sûfîlerin tevhid anlayışı anlatılmıştır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1629; Kastamonu İl Halk Ktp., nr. 1759). 7. Keşfü’l-ĥicâb ve’r-rân Ǿan vechi esǿileti’l-cân. Cinlerin 955 (1548) yılında kendisine sorduğunu iddia ettiği tevhid, nübüvvet, velâyet, kulluk gibi konulardaki seksen sorunun cevabını içermektedir (Kahire 1290, 1938, 1992; Beyrut 1999). 8. Ŧahâretü’l-cism ve’l-fuǿâd min sûǿi’ž-žan bi-cemîǾi’l-Ǿibâd. Müellifin peygamberler,


sahâbe, tâbiîn, âlimler, sûfîler ve kendisi hakkındaki yanlış kanaatleri tashih ettiği bu eser tasavvufî açıdan da önemlidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1490).

D) Fıkıh. 1. Keşfü’l-ġumme Ǿan cemîǾi’l-ümme. Eserde dört Sünnî mezhep tarafından delil kabul edilen hadisler senedleri ve kaynakları belirtilmeksizin sıralanmış (Kahire 1281, 1303, 1317, 1964; Beyrut 1988), müellif bu hadislerin tahrîcini el-Menhecü’l-mübîn fî beyâni edilleti’l-müctehidîn adlı eserinde yapmıştır (Tinbüktü Yazmaları, nr. 3297). 2. Mineĥu’l-minne fi’t-telebbüsi bi’s-sünne. Fıkıh konularıyla ilgili hadislerin fıkıh babları altında tasnif edildiği eserin birçok neşri yapılmış, tahkikli neşri Abdurrahman Hasan tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1399). 3. el-Mîzânü’l-Ħađıriyye (el-Mîzânü’ś-śuġrâ). Dört mezhebin görüş farklılıklarının azîmet-ruhsat çerçevesinde uzlaştırılmaya çalışıldığı bir eser olup (Kahire 1989; Hatîb el-Osmânî, Raĥmetü’l-ümme’nin kenarında, Bulak 1300) Fransızca’ya çevrilmiştir (Balance de la loi musulmane on esprit de la legislation islamique et divergences de ses quatre rites jurisprudentiols par le cheikh ech-Charani, Cezair 1870, 1898). 4. el-Mîzânü’ş-ŞaǾrâniyye el-müdhile li-cemîǾi aķvâli’l-eǿimmeti’l-müctehidîn ve muķallidîhim fi’ş-şerîǾati’l-Muĥammediyye (el-Mîzânü’l-kübrâ). Önceki eserde ortaya konan hedefin geniş biçimde uygulamasından ibaret olan eser birçok defa basılmıştır (Hatîb el-Osmânî, Raĥmetü’l-ümme’nin kenarında, Kahire 1304; kenarında Raĥmetü’l-ümme ile, Kahire 1302, 1306, 1311, 1317, 1318, 1321, 1359; nşr. Abdurrahman Umeyre, Beyrut 1989). A. Faruk Meyan eseri Dört Hak Mezhebin Büyük Fıkıh Kitabı adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1980). 5. Ĥuķūķu uħuvveti’l-İslâm (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1840). Hamit Eker tarafından İslâm’da Kardeşlik Hukukunun Esasları adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1975).

E) Hadis. 1. el-Bedrü’l-münîr fî ġarîbi eĥâdîŝi’l-beşîri’n-neźîr. Süyûtî ve Sehâvî’nin eserlerinden istifadeyle yazılan eser alfabetik sıraya göre 2250 hadis içermektedir (Kahire 1277, 1994; Beyrut 1999). 2. Meşâriķu’l-envâri’l-ķudsiyye fî beyâni’l-Ǿuhûdi’l-Muĥammediyye (Levâķıĥu’l-envâri’l-ķudsiyye fî beyâni’l-Ǿuhûdi’l-Muĥammediyye). el-ǾUhûdü’l-Muĥammediyyetü’l-kübrâ ve el-ǾUhûdü’l-kübrâ adlarıyla da anılan eser emirler ve yasaklar diye iki bölüm halinde düzenlenmiş, tergīb ve terhîb hadisleri âlim ve sûfîlerin söz ve davranışlarından nakillerle birlikte açıklanmıştır (Kahire 1308, 1961, 1973). Eseri Selahattin Alpay Büyük Ahidler adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1981).

Şa‘rânî’nin diğer bazı eserleri şunlardır: el-Mineĥu’s-seniyye Ǿale’l-vaśıyyeti’l-Metbûliyye (Kahire 1276, 1998); ed-Dürerü’l-menŝûre fî beyâni zübedi’l-Ǿulûmi’l-meşhûre (Ħulâśatü Ǿulûmi’l-İslâm adıyla, Beyrut 1999); Esrâru erkâni’l-İslâm (Kahire 1980; Beyrut 1999); İrşâdü’ŧ-ŧâlibîn ilâ merâtibi’l-Ǿulemâǿi’l-Ǿâmilîn (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 343); Hâdiyü’l-hâǿirîn ilâ rüsûmi aħlâķı’l-Ǿârifîn (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 517 [müellif hattı]); es-Sirâcü’l-münîr Ǿalâ ġarîbi’l-câmiǾi’ś-śaġīr (Köprülü Ktp., Hacı Ahmed Paşa, nr. 59, vr. 1b-89b). Şa‘rânî’nin ayrıca onu aşkın ihtisar çalışması bulunmaktadır (Muhammed Îsâ Sâlihiyye, III, 390-392; Karabulut, II, 866; Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 850-851).

Şa‘rânî hakkında yapılan bazı çalışmalar şunlardır: Tâhâ Abdülbâkī Sürûr, eş-ŞaǾrânî ve’t-taśavvuf (Kahire 1952, 1981); Abdülhafîz Feruglî, İmâmü’l-ķarni’l-Ǿâşir ǾAbdülvehhâb eş-ŞaǾrânî (Kahire 1985); Tevfîk et-Tavîl, eş-ŞaǾrânî: İmâmü’t-taśavvuf fî Ǿaśrih (Kahire 1945); Muhammed Sabrî Dalî, el-Ħiŧâbü’s-siyâsiyyi’ś-śûfî fî Mıśr: Ķırâǿe fî ħiŧâbi ǾAbdilvehhâb eş-ŞaǾrânî (Kahire 1425/2004); Kathryn Virginia Johnson, The Unnerring Balance: A Study of The Theory of Sanctity (Wilayah) of ǾAbd al-Wahhāb al-ShaǾrānī (doktora tezi, 1985, Harvard Üniversitesi); Abdurrahman b. Râtib Umeyre, el-İmâm eş-ŞaǾrânî: Ĥayâtühû ve taśavvufuh (doktora tezi, 1990, Ezher Üniversitesi); Ferhat Gökçe, Şa‘rânî ve Hadisleri Değerlendirmede Mîzân Yöntemi (yüksek lisans tezi, 2004, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

BİBLİYOGRAFYA:

Şa‘rânî, Leŧâǿifü’l-minen ve’l-aħlâķ, Kahire 1311, I-II, tür.yer.; a.mlf., el-Yevâķīt ve’l-cevâhir, Kahire 1307, tür.yer.; M. Abdürraûf el-Münâvî, el-Kevâkibü’d-dürriyye (nşr. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), Kahire, ts. (el-Mektebetü’l-Ezheriyye), IV, 69-73; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, III, 176-177; Keşfü’ž-žunûn, II, 1233, 1236, 1356, 1918, 2054; Kuşâşî, es-Simŧü’l-mecîd fî selâsili ehli’l-beyǾa ve ilbâsi’l-ħırķa ve’t-taśavvuf ve sülûki ehli’t-tevĥîd, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1197, vr. 44a; Muhyiddin Ebü’l-Enes Abdurrahman el-Melîcî, Menâķıbü’l-ķuŧbi’r-rabbânî Seyyidî ǾAbdilvehhâb eş-ŞaǾrânî: Teźkiretü üli’l-elbâb (nşr. Cevde M. Ebü’l-Yezîd el-Mehdî - M. Abdülkādir Nassâr), Kahire 2005, tür.yer.; Zebîdî, İtĥâfü’l-aśfiyâǿ, s. 207-208; Harîrîzâde, Tibyân, II, vr. 106a, 152a, 203b-206a; Serkîs, MuǾcem, I, 1129-1134; Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâǿ, II, 274-282; Brockelmann, GAL Suppl., II, 464-467; Îżâĥu’l-meknûn, II, 11, 89, 184, 242; J. S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s. 220-225, 279; M. Winter, Society and Religion in Early Ottoman Egypt: Studies in the Writtings of ǾAbd al-Wahhāb al-ShaǾrānī, New Brunswick 1982, tür.yer.; a.mlf., “al-ShaǾrānī”, EI² (İng.), IX, 316; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 390-392; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, II, 850-851; el-MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbul ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok]; Adam Sabra, “Illiterate Sufis and Learned Artisans: The Circle of Abd al-Wahhâb al-Sha‘rânî”, The Development of Sufism in Mamluk Egypt (ed. R. McGregor - Adam Sabra), Caire 2006, s. 153-168; G. Flügel, “Scha‘rânî und sein Werk über die muhammadanische Glaubenslehre”, ZDMG, XX (1866), s. 1-48; M. Smith, “al-Sha‘rânî the Mystic”, MW, XXIX (1939), s. 240-247; J.-Cl. Garcin, “Index des ŧabaqāt de ShaǾrānī (pour la fin du IXe et le début du IXe S.H.)”, AIsl., VI (1966), s. 31-93; K. V. Johnson, “Abd al-Wahhâb al-Sha‘rânî: A Brief Study of the Life and Contributions of a Sixteenth-Century Egyptian Mystic”,


IC, LXX/1 (1997), s. 15-39; a.mlf., “The Unerring Balance of the Law: Abd al-Wahhâb al-Sha‘rânî’s Reconciliation of Sanctity (Wilâyah and the Sharî‘a)”, IQ, XLI/4 (1418/1997), s. 284-300; XLII/1 (1418/1998), s. 24-41; D. F. Reynolds, “Shaykh Abd al-Wahhâb al-Sha‘rânî’s Sexteenth-Century Defens of Autobiography”, Harvard Middle Eastern and Islamic Review, IV/1-2, Cambridge 1998, s. 122-137; Hayri Kaplan, “Fakih Bir Sufi Örneği Olarak Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî”, Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, II/2, Adana 2002, s. 119-154; Tahir Uluç, “Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî ve el-Yevâkît ve’l-cevâhir fî beyâni akâidi’l-ekâbir Adlı Eseri”, Tasavvuf, sy. 9, Ankara 2002, s. 209-219; S. Pagani, “The Meaning of the Ikhtilâf al-Madhâhib in Abd al-Wahhâb al-Sha‘rânî’s al-Mîzân al-Kubrâ”, Islamic Law and Society, XI/ 2, Leiden 2004, s. 177-212; J. Schacht, “Şa‘rânî”, İA, XI, 344-345; E. Geoffroy, “ShaǾrāniyya”, EI² Suppl., s. 724; Mustafa Tahralı, “Rifâiyye”, DİA, XXXV, 102.

Hayri Kaplan