RÜSTÜFAĞNÎ
(الرستفغني)
Ebü’l-Hasen Alî b. Saîd er-Rüstüfağnî el-Hanefî (ö. 345/956)
Mâtürîdî kelâmcısı ve Hanefî âlimi.
Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Semerkant’ın yakın köylerinden Rüstüfağn’a nisbetle Rüstüfağnî diye zikredilmesine rağmen bazıları onu Rüstüğfenî diye kaydetmiştir. Kaynaklarda Rüstüfağn’a nisbet edilmesine ve başka bir yere gittiğine dair bir kayda rastlanmamasına bakılırsa orada doğup yetiştiğini söylemek mümkündür. İlk öğrenimini Rüstüfağn’da gördüğü, ardından büyük bir ihtimalle tahsil hayatına Semerkant’ta devam ettiği de düşünülebilir. Kaynakların büyük bir kısmı 345 (956) yılında vefat ettiğini bildirmektedir. Tabakat kitaplarında âlim, fakih, mütekellim, Mâtürîdî’nin en yakın arkadaşlarından ve Semerkant meşâyihinden biri diye zikredilir.
Ebü’l-Muîn en-Nesefî, Rüstüfağnî’yi bazan Mâtürîdî’nin arkadaşlarından biri, bazan da öğrencisi diye zikreder (Tebśıratü’l-edille, I, 28, 359). Bu da onun Mâtürîdî’nin öğrencisi ve iyi yetişmiş bir arkadaşı olduğunu gösterir. Nitekim İbn Yahyâ, Mâtürîdî’nin Rüstüfağnî’ye Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-Mebsûŧ’unun tamamını ve zekât bölümüne kadar el-CâmiǾu’l-kebîr’ini okuttuğunu kaydeder (Şerĥu Cümeli uśûli’d-dîn, vr. 162a). Saygın bir kişiliğe sahip bulunan Rüstüfağnî’nin
Semerkant’ta ve Mâverâünnehir çevresinde meşhur bir Hanefî ve Mâtürîdî âlimi olarak bilindiği anlaşılmaktadır. Fıkıhta Mâtürîdî ile ihtilâfa düştüğü belirtilen meselelerden biri ictihadda isabet konusudur. Mâtürîdî’ye göre müctehid vardığı hükümde isabet etmemişse ictihadında (ictihad biçiminde) yanılmıştır (krş. Teǿvîlâtü’l-Ķurǿân, IV, 293-294; VIII, 275). Rüstüfağnî’ye göre ise ictihadında (ictihada başvurmasında) doğrudur. Çünkü Ebû Hanîfe’den gelen rivayet şöyledir: Her müctehid isabet etmiştir ve Allah katındaki doğrular birdir; müctehid bazan ulaştığı sonuç açısından hatalı olsa da arayışında (ictihad yöntemini kullanmasında) isabetlidir (Kureşî, II, 570-571). Mukallidin imanının muteber olup olmadığı hususunda âlimlerin farklı görüşleri vardır. Ebü’l-Muîn en-Nesefî kelâmcıların çoğunun, imanın sahih veya neticeye götürücü olabilmesi için kişinin itikadını dayandıracağı bir delilinin bulunmasını şart koştuğunu kaydettikten sonra Rüstüfağnî’nin kanaatini şöyle belirtir: Kişinin itikadî konuların her birinde aklî istidlâlde bulunması şart değildir. O, inancını nübüvveti mûcizelerle sabit olmuş Peygamber’in tebliğine dayandırdığı ve bu tebliğin ana muhtevasına vâkıf olduğu takdirde kurtuluşa erer (Tebśıratü’l-edille, I, 28). Rüstüfağnî, Mâtürîdî gibi ölünün bir nevi hayata sahip olmaksızın kabir azabının gerçekleşmeyeceğini kabul eder; ancak âlimler, kabirdeki hayatın ruhla mı yoksa başka bir şekilde mi olacağı hususunda kesin bir kanaate varamamıştır (a.g.e., II, 764; Nûreddin es-Sâbûnî, el-Kifâye, II, 920-921, 926; Kureşî, II, 570-571).
Rüstüfağnî’nin ilmî şahsiyetinde Mâtürîdiyye doğrultusundaki kelâmcılık, fıkıh konularında ise Hanefîlik yönü ağır basar. Büyük bir ihtimalle Mâtürîdiyye’nin sistemli bir mezhep haline gelip yayılmasında önemli hizmetler ifa etmiştir. Onun kelâmdan başka alanlarda da eserleri olduğu zikredilir. Kitaplarında yer alan bazı görüşlerinin Ebü’l-Muîn en-Nesefî ve Nûreddin es-Sâbûnî gibi Mâtürîdî âlimlerince nakledilmesi onun Mâtürîdiyye çevrelerinde benimsendiğine işaret etmektedir. Mütevazi bir hayat yaşadığı için fazla meşhur olmamış, kaynaklarda kendisine yeterince atıfta bulunulmamıştır. İlmî hayatına, yaşadığı bölgeye ve eserlerine bakılırsa onun Arapça ve Farsça’nın yanı sıra Türkçe’ye de vâkıf olduğu söylenebilir.
Eserleri. Kaynaklarda Rüstüfağnî’ye nisbet edilen eserlerin mevcudiyeti tesbit edilememiştir. Nesefî, ondan bahsederken kelâma dair İrşâdü’l-mühtedî ve ez-Zevâǿid ve’l-fevâǿid adlı iki eserini zikreder, ayrıca kelâm ilmine ait başka eserlerinin de bulunduğunu belirtir (Tebśıratü’l-edille, I, 91, 358). Tabakat kitapları da bu iki eseri Rüstüfağnî’ye nisbet etmiştir (İbn Kutluboğa, s. 41; Kureşî, II, 570). Kâtib Çelebî, İrşâdü’l-mühtedî’yi fürûa dair kaydıyla zikrettikten sonra (Keşfü’ž-žunûn, I, 67) usûlü’d-dîne dair el-İrşâd isimli bir eserine daha yer verir (a.g.e., I, 70). Onun ilk eserin konusunu belirlemede yanıldığı, ikincisinde ise kitabın ismini kısalttığı anlaşılmaktadır. Leknevî söz konusu iki esere Kitâb fi’l-ħilâf’ı da ekler (el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 65). Kâtib Çelebi’nin Fetâvâ er-Rüstüfaġnî, Kehhâle’nin el-Fetâvâ diye kaydettiği iki eser aynı telif olmalıdır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1223; MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 445). Fuat Sezgin, Rüstüfağnî’ye el-Esǿile ve’l-ecvibe adlı bir eser izâfe etmiştir (Millet Ktp., Murad Molla, nr. 1829, vr. 154a-176b; GAS, I, 607). Yapılan incelemede, sözü edilen yazma mecmuanın 154b varakının yeni bir risâlenin başlangıcı formunda, “Büyük imam Ali b. Saîd er-Rüstüfağnî’den soruldu ki ...” cümlesiyle başladığı görülmüştür. Ancak yarım varak kadar devam eden ve kelâm meselelerine dair olan altı sorunun sonuncusuna ait cevap bitmeden başka bir risâleye geçilmektedir (vr. 155a). İçinde Gazzâlî, Fahreddin er-Râzî ve Süyûtî gibi isimlerin yer aldığı bu risâle Arap dili ve edebiyatı, temel İslâmî ilimler ve “ulûm-i dahîle” hakkında kısa bilgiler içermektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Mâtürîdî, Teǿvîlâtü’l-Ķurǿân (nşr. Mehmet Boynukalın), İstanbul 2005, IV, 293-294; a.e. (nşr. Halil İbrahim Kaçar), İstanbul 2006, VIII, 275; Nesefî, Tebśıratü’l-edille (Salamé), I, 27, 28, 91, 358, 359; II, 688, 764; Necmeddin en-Nesefî, el-Ķand fî źikri Ǿulemâǿi Semerķand (nşr. Nazar Muhammed el-Fâryâbî), Riyad 1412/1991, s. 392-393; Sem‘ânî, el-Ensâb, VI, 114-115; Nûreddin es-Sâbûnî, el-Kifâye fi’l-hidâye (nşr. Muhammed Aruçi, yüksek lisans tezi, 1406/1986), Câmiatü’l-Kāhire Külliyyetü dâri’l-ulûm, II, 920-921, 926; a.mlf., Mâtürîdiyye Akaidi (trc. Bekir Topaloğlu), Ankara 2005, s. 28, 152, 173; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Arabî), III, 43; İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, II, 25; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, II, 570-571; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî ŧabaķāti’l-Ĥanefiyye, Bağdad 1962, s. 41; İbn Yahyâ, Şerĥu Cümeli uśûli’d-dîn, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1648, vr. 162a; Süyûtî, Lübbü’l-lübâb fî taĥrîri’l-ensâb (nşr. M. Ahmed Abdülazîz - Eşref Ahmed Abdülazîz), Beyrut 1411/1991, I, 352; Keşfü’ž-žunûn, I, 67, 70; II, 1223, 1422; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 65; Sezgin, GAS, I, 606-607; a.e. (Ar.), III, 44; Ömer Rızâ Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, Beyrut 1414/1993, II, 445; M. Ebû Bekir b. Ali v.dğr., İstidrâkât Ǿalâ Târîħi’t-türâŝi’l-ǾArabî, Cidde 1422, III, 119.
Muhammed Aruçi