RİYÂZÜ’s-SÂLİHÎN
(رياض الصالحين)
Nevevî’nin (ö. 676/1277) bir müslümanın günlük hayatında ihtiyaç duyacağı âyet ve hadisleri derlediği eseri.
Tam adı Riyâżü’ś-śâliĥîn min ĥadîŝi seyyidi’l-mürselîn’dir. 14 Ramazan 670 (14 Nisan 1272) tarihinde tamamlanmış olup on sekiz bölüm, 400’e yakın bab ve 1900 civarında hadisten meydana gelmektedir. Bazı bölüm ve babları onlarca hadisten, bazıları birkaç hadisten oluşan eserde konuların niteliği sebebiyle pek çok mükerrer hadis vardır. Bölümlerin ve özellikle babların dikkat çekici yanı her birinin sıralanışındaki fikrî insicam ve mükemmel iç düzendir. Babların adlandırılmasındaki isabet müellifin hadis kitaplarında yer alan rivayetleri büyük bir vukufla değerlendirdiğini, Kur’an ve Sünnet’in muhtevasına vâkıf olduğunu göstermektedir. Eser sadece bir hadis mecmuası değil Nevevî’nin yaşadığı dönemde toplumun ve İslâm coğrafyasının meselelerini ortaya koyan bir belge, ferdin ve cemiyetin ihtiyaçlarına İslâm’ın iki ana kaynağı ışığında çözüm üretme yollarını anlatması açısından âlimler, yöneticiler ve halk için bir rehber niteliğindedir. Bir diğer özelliği de her konuyu âyet ve hadislerle ele almasıdır.
Nevevî, Riyâżü’ś-śâliĥîn’e aldığı hadislerin çoğunu Kütüb-i Sitte’den seçmiş, bunların dışında kalan hadisleri İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿı, Ebû Bekir el-Humeydî’nin el-CemǾ beyne’ś-Śaĥîĥayn’ı, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’i ve Dârimî ile Dârekutnî’nin es-Sünen’lerinden derlemiş, hadislerin sened zincirini çıkararak sahâbî râvinin adını vermekle yetinmiştir. Kitapta hadis metinleri kaynaklarda geçtiği gibi nakledilmiş, her hadisin sonunda kaynağı belirtilmiş ve hadisle ilgili değerlendirmeler oradan aynen alınmış, bazı hadislerin ve râvilerin değerlendirilmesi Nevevî tarafından yapılmıştır. Hadislerde geçen garîb kelime ve tabirlerin bir kısmı açıklanmış, fazla uzun hadisler bazan kısaltılmış, çok az sayıda hadis mâna ile rivayet edilmiştir. Nevevî, Riyâżü’ś-śâliĥîn’e aldığı hadislerin sahih olduğunu söylemekteyse de eserde az sayıda zayıf hadisin bulunduğu kaydedilmekte, bazıları bunların üç kadar, bazıları ise elli kadar olduğunu ileri sürmektedir. Nâsırüddin el-Elbânî ve Şuayb el-Arnaût yaptıkları neşirlerde zayıf rivayetlerin zayıflık derecelerini belirtmiş, ancak bunların eserin değerini azaltmadığına işaret etmişlerdir. İçerdiği hadislerin büyük kısmı Buhârî ve Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’lerinden seçilen Riyâżü’ś-śâliĥîn, İslâm dünyasında müslümanların el kitabı olma özelliğini korumuş, bu sebeple Kur’ân-ı Kerîm’den sonra en çok okunan kitap olduğu söylenmiştir.
Çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin ilk basımı 1302’de (1885) Mekke’de gerçekleştirilmiş, daha sonra seksenden fazla neşri yapılmıştır. Bunlar arasında Mustafa Muhammed Amâre (Kahire 1375), Rıdvân Muhammed Rıdvân (Kahire 1379), Abdülazîz Rebâh ve Ahmed Yûsuf ed-Dekkāk (Dımaşk 1396), Nâsırüddin el-Elbânî (Beyrut 1406), Ahmed Râtib Hammûş (Dımaşk-Beyrut 1408/1987), Şuayb el-Arnaût (Beyrut 1407/1987) ve Fârûk Hamâde (Kahire 1409) tarafından yapılanları önemlidir. Riyâżü’ś-śâliĥîn üzerine yapılan şerh çalışmalarının ilki ve en meşhuru İbn Allân’ın Delîlü’l-fâliĥîn li-ŧuruķi Riyâżi’ś-śâliĥîn’idir (nşr. Mahmûd Hasan, I-VIII, Kahire 1347, I-IV, 1385/1966). Süleyman Dervîş Âmir, Delîlü’l-fâliĥîn’den seçtiği hadislere Envâr min hedyi’n-nübüvve: Ŧâǿife mine’l-eĥâdîŝi’n-nebeviyye muħtâre min kitâbi Delîli’l-fâliĥîn li-ŧuruķi Riyâżi’ś-śâliĥîn adını vermiştir (Tanta 1987). Hüseynî Abdülmecîd Hâşim’in Şerĥu Riyâżi’ś-śâliĥîn’i (I-II, Kahire 1390/1970) daha çok talebelere hitap etmektedir. Mustafa Saîd el-Hın, Mustafa el-Bugā, Muhyiddin Mestû, Ali eş-Şürbecî ve Muhammed Emîn Lutfî’den oluşan bir komisyonca hazırlanan Nüzhetü’l-müttaķīn şerĥu Riyâżi’ś-śâliĥîn kısa fakat önemli bir şerhtir (Beyrut 1397/1977). Subhî es-Sâlih’in Menhelü’l-vâridîn şerĥu Riyâżi’ś-śâliĥîn’i ise bazı kelime açıklamalarından ibaret titiz bir neşirdir (Beyrut 1970). Ebû Usâme Selîm b. Îd el-Hilâlî’nin Behcetü’n-nâžırîn şerĥu Riyâżi’ś-śâliĥîn’i (I-III, Demmâm 1415/1994), Abdülkādir İrfân b. Selîm el-Aşşâ Hassûne ed-Dımaşkī’nin Ravżatü’l-müttaķīn şerĥu Riyâżi’ś-śâliĥîn’i (I-IV, Beyrut 1417/1996), Muhammed b. Sâlih el-Useymîn’in Şerĥu Riyâżi’ś-śâliĥîn’i de (I-IV, Kahire 1422/2001) burada zikredilebilir. Riyâżü’ś-śâliĥîn’in bugüne kadar yapılan en geniş şerhi ise M. Yaşar Kandemir, İsmail L. Çakan ve Raşit Küçük tarafından hazırlanan Riyâzü’s-sâlihîn, Peygamberimizden Hayat Ölçüleri adlı çalışmadır (I-VIII, İstanbul 1997).
Eserin bilinen ilk muhtasarı, Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî’nin Buhârî ve Müslim’in müşterek rivayetlerinden 800 kadar hadisi ihtiva eden Tehźîbü’n-nüfûs fî tertîbi’d-dürûs’udur (Kahire 1402). Eserin ilk baskısı Kahire’de gerçekleştirilmiş (1329), daha sonra Dımaşk ve Beyrut’ta birçok defa basılmıştır. Sâlih Ahmed Rızâ, Ķuŧûf min riyâżi’s-sünne, dirâse taĥlîliyye li-eĥâdîŝ muħtâre min kitâbi Riyâżi’ś-śâliĥîn’de (Dımaşk 1410) eserden bazı hadisleri ilmî araştırma metoduna uygun biçimde inceleyip değerlendirmiş ve hadislerin tahrîcini yapmıştır. Muhammed Abdülhamîd Mirdâd, İtĥâfü’l-müslimîn fî teshîli iħtiśâri Riyâżi’ś-śâliĥîn adlı çalışmasında (Kahire 1389) bab başlarında geçen âyetleri açıklamış, seçtiği hadisleri de kısaca şerhetmiştir. Saffet es-Sekkā’nın Miftâĥu’r-râĥilîn ilâ Riyâżi’ś-śâliĥîn’i (Halep 1391/1971), Muhammed Hayr Muhammed el-Hımsî’nin Muħtaśaru Riyâżi’ś-śâliĥîn’i (Dımaşk 1406/1985), Cemâleddin Seyrevân ve Nûreddin Karaali’nin el-Muħtâr min Riyâżi’ś-śâliĥîn’i (1407/1986, 3. baskı), Me’mûn Muhammed Saîd es-Sâgarcî’nin eś-Śaĥîĥu’l-muħtâr min Riyâżi’ś-śâliĥîn ve’l-eźkâr’ı (Dımaşk 1412/1991), Muhammed Adnân Sâlim’in MerâtiǾu’l-müǿminîn fî Riyâżi’ś-śâliĥîn’i de (Dımaşk 1416/1995) burada anılmalıdır.
Riyâżü’ś-śâliĥîn’in Türkçe’ye ilk tercümesi, Hasan Hüsnü Erdem’in (ilk baskısında I ve II. ciltler Kıvâmüddin Burslân ile birlikte) Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayımlanan çevirisidir (I-III, Ankara 1949, 1954). Daha sonra eseri Mehmet Emre (İstanbul 1974), Sıtkı Gülle (İstanbul, ts.), Salih Uçan (İstanbul, ts.) ve hadis açıklamalarıyla birlikte İhsan Özkes (I-VI, İstanbul 1991, I-III, 1992, I-VI, İstanbul, ts.) Türkçe’ye tercüme etmiştir. Riyâżü’ś-śâliĥîn, İngilizce’ye de çevrilmiş olup Abdurrahman Şad (I-II, Lahore 1988), S. M. Madni Abbâsî (I-II, Karachi 1986) ve Hâfız Selâhaddin Yûsuf’un (Dârüsselâm 1999) çevirileri burada zikredilebilir. Saîd el-Laham (Beyrouth 1991) ve Fevzî Şa‘bân (I-II, Beyrouth, ts.) eseri Fransızca’ya tercüme etmişlerdir. Urdu diline ise Mevlânâ Muhammed İdrîs tarafından çevrilmiştir (Yeni Delhi, ts.). Riyâżü’ś-śâliĥîn daha başka dillere de tercüme edilmiştir. Hasan Hüsnü Erdem, Riyâzü’s-sâlihîn Hadislerinin Râvîleri Olan Ashâb-ı Kirâm’ın ve Hadis İmamları’nın Hal Tercemeleri (Ankara 1964) ve Ahmed Râtib Hammûş, eserde rivayetleri bulunan râvilerin biyografileriyle eserin çeşitli fihristlerini içeren Künûzü’l-bâĥiŝîn (Beyrut 1413) adıyla birer çalışma yapmışlardır.
BİBLİYOGRAFYA:
Nevevî, Riyâżü’ś-śâliĥîn (nşr. Şuayb el-Arnaût), Beyrut 1409/1989, neşredenin girişi, s. 4-20; a.e. (nşr. Nâsırüddin el-Elbânî), Beyrut 1406, neşredenin girişi, s. 5-22; a.e. (nşr. Hassân Abdülmennân), Amman 1413, neşredenin girişi, s. 9-12; a.e. (nşr. Ahmed Râtib Hammûş), Dımaşk 1408/1987, neşredenin girişi, s. 5-10; a.e. (trc. Mevlânâ Muhammed İdrîs), New Delhi, ts., tercüme edenin girişi, s. 3-19; a.e.: Peygamberimizden Hayat Ölçüleri (trc. ve şerh M. Yaşar Kandemir - İsmail L. Çakan - Raşit Küçük), İstanbul 1418/1997, neşredenlerin girişi, I, 67-81; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1472; Mustafa Saîd el-Hın v.dğr., Nüzhetü’l-müttaķīn şerĥu Riyâżi’ś-śâliĥîn, Beyrut 1397/1977, s. 5-7; Ahmed Abdülazîz Kāsım el-Haddâd, el-İmâm en-Nevevî ve eŝeruhû fi’l-ĥadîŝ ve Ǿulûmih, Beyrut 1413/1992, s. 280-300; Muhyiddin Atıyye v.dğr., Delîlü müǿellefâti’l-ĥadîŝ, Beyrut 1416/1995, I, 338, 352-356, 358, 364-366, 369-370, 388; II, 602, 603; M. Hayr Ramazan Yûsuf, el-MuǾcemü’l-muśannef li-müǿellefâti’l-ĥadîŝi’ş-şerîf, Riyad 1423/2003, I, 492, 500, 501-505, 507, 508, 519; II, 1128; İsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, İstanbul 2003, s. 158-162.
Raşit Küçük