RITTER, Hellmut

(1892-1971)

Türkiye’de Batılı anlamda Doğu dilleri filolojisinin ve Türkoloji’nin kurucusu Alman bilim adamı.

Lichtenau’da doğdu. Liseyi Kassel’de bitirdikten sonra Halle Üniversitesi’nde Carl Brockelmann ve Paul Kahle’den, Strasburg Üniversitesi’nde Theodor Nöldeke, Enno Littmann, Landauer ve Frank’tan şarkiyat ve Doğu dilleri okudu; aynı zamanda teoloji ve klasik filoloji derslerine katıldı. 1913’te Hamburg Üniversitesi Doğu Kültürü ve Tarihi Bölümü’nde Carl H. Becker’in asistanı olarak göreve başladı. Ertesi yıl Bonn Üniversitesi’nde “Ein arabisches Handbuch der Handelswissenschaft” adlı teziyle (Isl., VII [1916], s. 1-91) doktorasını verdi. Askerliğini 1914-1918 savaş yıllarında İstanbul ve Irak’ta yapması Türkçe ve Arapça’sını geliştirmesini sağladı. Savaşın ardından Hamburg Üniversitesi Doğu Dilleri Kürsüsü’ne profesör tayin edildi (1919).

1926 yılında üniversitedeki görevinden alınan Ritter, Hamburg’da İran edebiyatı ve tasavvufuna dair başlattığı çalışmalarına devam etmek için Alman Bilim Yardım Derneği’nin bursuyla İstanbul’a gitti. Kütüphanelerde yazma eserler üzerinde çalışırken bunlar hakkında Batı’da yeterli kaynağın olmadığını farketti ve 1927’de birçok Alman bilim adamına bu eserlerle ilgili katalogların hazırlanması gerektiğini belirten bir rapor gönderdi. Bu rapor üzerine Alman Doğu Derneği’nin İstanbul’da bir şubesinin açılmasına karar verildi ve ilk müdürlüğüne Ritter getirildi. Kurulan şubenin görevi “Bibliotheca Islamica” serisi adı altında bir dizi Arapça, Farsça ve Türkçe metni neşretmek, İstanbul kütüphanelerinde bulunan yazma eserler hakkında Alman bilim adamlarını bilgilendirmek, bu eserlerin fotoğraflarını onlara göndermek ve genç şarkiyatçılara danışmanlık yapmaktı. 1929-1949 yılları arasında Ritter’in başkanlığında yürütülen çalışmalarla yirmi dört adet Arapça, Farsça ve Türkçe yazma eser edisyon kritik yapılmak suretiyle neşredildi. Ritter ayrıca “Philologika” adı altında çeşitli yazma eserleri ayrıntılı biçimde tanıtıp tahlil ettiği on altı makale yazdı; bunlardan XII-XVI. makaleler Oriens, diğerleri Der Islam dergisinde basıldı. Aynı zamanda İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde 1936’da okutman, 1938’de öğretim üyesi olarak Arap ve Fars edebiyatı dersleri verdi. Üniversite kütüphanesi içinde ayrılan bir dairede kütüphanenin zengin koleksiyonlarından yararlanarak Şarkiyat Enstitüsü’nü kurdurdu. 1949’da Almanya’ya döndü ve emekli olduğu 1955 yılına kadar Frankfurt am Main Üniversitesi’nde çalıştı. Emekliliğinden sonra UNESCO tarafından W. Dudad ve Ahmet Ateş ile birlikte, İstanbul kütüphanelerinde bulunan İran şairlerine ait yazmaların katalogunu hazırlamakla görevlendirildi ve bu görevi, aynı zamanda İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap ve Fars filolojileri bölümlerinde 1956-1969 yıllarında ders vererek tamamladı. Birçok meslektaşı ve öğrencisi, onun yetmişinci yaş


gününü (27 Şubat 1962) kutlamak için Oriens’in 15-19. (1962-1966) sayılarında çeşitli makaleler yayımladı. Yetiştirdiği Türk öğrenciler de Şarkiyat Mecmuası’nın 5. sayısını (1964) ona adadılar. 1969’da Almanya’ya döndü ve 19 Mayıs 1971’de öldü.

Özellikle Türkçe, Arapça ve Farsça eserler üzerinde yaptığı çalışmalarla dikkat çeken Hellmut Ritter Türkiye’de çağdaş Doğu dilleri ve bilimi araştırmalarını başlatan kişidir. İstanbul’da kaldığı süre içerisinde M. Fuad Köprülü, İsmail Saib Sencer, M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge gibi Türk bilim adamlarıyla birlikte önce İstanbul Üniversitesi’nde Şarkiyat Enstitüsü’nün ve Şarkiyat Mecmuası’nın, Bibliotheca Islamica’nın, ardından 1947’de merkezi İstanbul’da bulunan uluslararası Şark Tedkikleri Cemiyeti’nin ve Oriens mecmuasının kurulmasına ön ayak oldu.

Eserleri. A) Telifleri. 1. Über die Bildersprache Nižāmīs (Berlin-Leipzig 1927). Genelde İslâm edebiyatındaki şiir sanatı anlayışlarının, özelde Nizâmî-i Gencevî’nin şiir sanatının edebî tahlilidir. 2. “Philologika III. Muhammedanische Häresiographien” (Isl., XVIII [1929], s. 34-55). Makalede müslüman fırkaları hakkında yazılan bazı yazma eserler tanıtılmaktadır. 3. “Schriften Ja‘qūb Ibn Ishaq al-Kindi’s in Stambuler Bibliotheken” (Archiv Orientálni, IV [1932], s. 363-372). 4. “Philologika IX. Die vier Suhrawardī. Ihre Werke in Stambuler Handschriften” (Isl., XXIV [1937], s. 270-286; XXV [1939], s. 35-86). Bu makalede Ebü’l-Fütûh el-Maktûl es-Sühreverdî, Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî, Ebû Hafs Şehâbeddin es-Sühreverdî ve Muhammed es-Sühreverdî’ye ait yazma eserler tanıtılmaktadır. 5. “Das Proömium des Matnawī-i Mawlawī” (ZDMG, XCIII [1939], s. 169-196). Meŝnevî’de anlatılan “ney”in hangi anlama geldiği tarihî seyri içerisinde değerlendirilmekte ve bu bağlamda Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin ney hakkındaki düşüncelerini Ferîdüddin Attâr’dan aldığı tesbit edilmektedir. 6. “Philologika XI. Mavlânâ Ğalâladdîn Rûmî und sein Kreis” (Isl., XXVI [1942], s. 116-158, 221-249). Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin hayatı ve Mevlevîliğe dair yazma eserlerin tanıtımıdır. 7. Das Meer der Sele: Mensch, Welt und Gott in den Geschichten des Faridadīn ǾAŧŧār (Leiden 1955). Bu hacimli kitapta Attâr’ın eserleri esas alınarak İslâm’da insan, kâinat ve Allah konuları tahlil edilmektedir. 8. Ŧūröyo. Die Volkssprache der syrischen Christen des TurǾabdîn. A: Texte (I-V, Beirut 1967-1969). Türkiye’deki Süryânî (Ya‘kūbî) hıristiyanların o zamana kadar yazıya geçirilmemiş dillerinin grameri ve sözlüğüdür. 9. “Philologika XV. Farîdadîn ‘Attâr III” (a.g.e., XII [1959], s. 1-88). Makalede Attâr’ın divanı tahlil edildikten sonra divana ait nüshalar tanıtılmaktadır. 10. “Die Mevlanafeier in Konya 11.-17. Dezember 1960” (a.g.e., XV [1962], s. 249-270; eserlerinin tamamı için bk. Oriens, XVIII-XIX [1967], s. 5-32).

B) Neşirleri. 1. Die dogmatischen Lehren der Anhänger des Islam von Abu’l-Hasan ǾAlī b. İsmāǾīl al-AşǾarī (I-III, İstanbul-Leipzig 1929-1933; Wiesbaden 1963). Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin Maķālâtü’l-İslâmiyyîn adlı eserinin tahkikli neşridir. 2. Das biographische Lexicon des Śalāĥaddīn Ħalīl ibn Aibak aś-Śafadī (I-VIII, İstanbul 1929-1931). Safedî’nin el-Vâfî bi’l-vefeyât’ının ilk sekiz cildinin Kilisli Rifat Bilge ile birlikte yapılmış yayımıdır. 3. Die Sekten der SchīǾa von al-Ĥasan ibn Mūsā an-Naubaħtī (İstanbul-Leipzig 1931). Nevbahtî’nin Fıraķu’ş-ŞîǾa’sının neşridir. 4. Ilāhī-Nāme. Die Gespräche des Königs mit seinen sechs Söhnen. Eine mystische Dichtung von Farīdaddīn ǾAŧŧār (İstanbul-Leipzig 1940). 5. Aĥmad Ghazzālī’s Aphorismen über die Liebe (İstanbul-Leipzig 1942). Ahmed el-Gazzâlî’nin Sevâniĥu’l-Ǿuşşâķ adlı eserinin tahkikli yayımıdır. 6. Asrār al-balāgha. The Mysteries of Eloquence (İstanbul 1954). Abdülkāhir el-Cürcânî’nin Esrârü’l-belâġa’sının neşridir. 7. Orientalische Steinbücher und persische Fayencetechnik (İstanbul 1935). Abdullah b. Ali el-Kâşânî’nin Arâyisü’l-cevâhir’inin bir bölümüdür. 8. “Studien zur Geschichte der islamischen Frommigkeit: I Hasan el-Basrī” (Isl., XXI [1933], s. 1-83). Hasan-ı Basrî’nin Risâle ilâ ǾAbdilmelik b. Mervân fi’l-ķader adlı eserinin yayımıdır. 9. Hâris el-Muhâsibî, Kitâbü Bedǿü men enâbe ilellâhi teǾâlâ (Gluckstadt 1935). 10. Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ, Meşâriķu envâri’l-ķulûb (Beyrut 1379/1959).

C) Tercümeleri. 1. Das Elixir der Glückseligkeit (Jena 1923). Gazzâlî’nin Kimyâ-yı SaǾâdet’inin tercümesidir. 2. Karagös. Türkische Schattenspiele. Erste Folge (Hannover 1924, Türkçe orijinal metinleriyle birlikte). Bir dizi Karagöz oyununun Almanca ilk serisidir. 3. Studi su al-Kindī. II. Uno scritto morale inedito di al-Kindī (Roma 1938). Ya‘kūb b. İshak el-Kindî’nin Risâle fi’l-ĥîle li-defǾi’l-aĥzân adlı risâlesinin R. Walzer ile birlikte yapılmış İtalyanca’ya tercümesidir. 4. Karagös. Türkische Schattenspiele. Zweite Folge (İstanbul-Leipzig 1941). 5. Karagös. Türkische Schattenspiele. Dritte Folge (Wiesbaden 1953). 6. Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrār al-balāġa) des ǾAbdalqāhir al-Curcānī (Wiesbaden 1959). 7. “Picatrix”. Das Ziel des Weisen von Pseudo-Maġrīŧī (London 1962). Ebû Mesleme el-Mecrîtî’ye nisbet edilen sihir ve yıldız ilimleriyle ilgili Ġāyetü’l-ĥakîm’in M. Plessner ile birlikte yaptığı tercümesidir (Sezgin, IV, 297).

BİBLİYOGRAFYA:

Sezgin, GAS, IV, 297; Selâhaddin el-Müneccid, “Hellmut Ritter”, el-Müsteşriķūne’l-Almân (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Beyrut 1978, I, 185-189; K. Bittel, “Zur Geschichte der Abteilung Istanbul des Deutschen Archäologischen Institus von 1929 bis 1979”, Das Deutsche Archäologischen Institut: Geschichte und Dokumente, Mainz 1979, III; F. Neumark, Zuflucht am Bosporus. Deutsche Gelehrte, Politiker und Künstler in der Emigration 1933-1953, Frankfurt 1980, s. 93; Mîşâl Cühâ, Dirâsâtü’l-ǾArabiyye ve’l-İslâmiyye fî Ûrûbbâ, Beyrut 1982, s. 212-213; Abdurrahman Bedevî, MevsûǾatü’l-müsteşriķīn, Beyrut 1984, s. 184-187; H. R. Roemer, “Ein Übermittlungsfehler und die Folgen. Im Gebäude des Generalkonsulats Internieret”, Das Kaiserliche Palais in Istanbul und die Deutsch-Türkischen Beziehungen, İstanbul 1989, s. 55-65; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, XVII, 124-129; T. Lier, “Hellmut Ritter un die Zweigstelle der DMG in Istanbul 1928-1949”, Hellmut Ritter und die Deutsche Morgenländische Geselleschaft in Istanbul (ed. A. Neuwirth - A. Bassarak), İstanbul 1997, s. 17-54; a.mlf., “Hellmut Ritter in Istanbul 1926-1949”, WI, XXXVIII (1998), s. 334-385; Ahmed Ateş, “Hellmut Ritter”, ŞM, V (1963), s. 1-14; “Verzeichnis der Schriften von Hellmut Ritter”, Oriens, XVIII-XIX (1967), s. 5-32; F. Meier, “Hellmut Ritter”, Isl., XLVIII/2 (1972), s. 193-205; M. Plessner, “Hellmut Ritter”, ZDMG, CXXII (1972), s. 6-18; R. Walzer, “Hellmut Ritter. 27.2.1892-19.5.1971”, Oriens, XXIII-XXIV (1974), s. 1-6; el-Ķāmûsü’l-İslâmî, II, 617.

Özcan Taşcı