RİFAT OSMAN
(1874-1933)
Tabip, şehir tarihi araştırmacısı.
18 Şubat 1874’te Üsküdar’da doğdu. Babası Rusçuk ve Selânik kadılıklarında bulunan Tosyavîzâde Osman Feyzi Efendi, annesi İkbal Hanım’dır. Selimiye İbtidâî Mektebi’nde üç yıl okuduktan sonra Paşakapısı Askerî Rüşdiyesi’ne devam etti, 1889’da Mekteb-i İdâdî-i Tıbbiyye’ye kaydoldu. Bu yıllarda dolabında V. Murad’ın fotoğrafının bulunması yüzünden tutuklandı ve bir süre hapis yattı. Ayrıca evi arandı; babasının kütüphanesine ait birçok el yazması kitap, aralarında ailesinin soy kütüğünün de bulunduğu evrak, kıymetli hat, resim ve levhalar evinin bahçesinde yakılarak imha edildi. 1892’de girdiği Mekteb-i Tıbbiyye’den 1899’da yüzbaşı rütbesiyle mezun oldu. Gülhane Serîriyat Hastahanesi’nde göreve başlayan Rifat Osman bir süre Reider Paşa’nın yardımcılığını yaptıktan sonra hastahanenin röntgen dairesinin şefliğine getirildi. 1903’te Edirne Hastahanesi’ne tayin edildi. Selânik, Manastır ve Edirne arasında hekimlik çalışmalarını sürdürdü. Bu şehirlerin hastahanelerinin röntgen cihazlarını kurdu. Edirne’de görev yaptığı yıllarda şehrin tarihine ait bilgi ve belge toplamaya başladı. Önce Sarayiçi’nde artık mevcut olmayan sarayın haritasını hazırladı. Çalışmalarını sürdürürken Balkan Savaşı’nın çıkması ve Edirne’nin Bulgar işgaline uğraması ruhunda derin izler bıraktı. 1915 Martında Edirne Askerî Hastahanesi baştabipliğinden İstanbul Haydarpaşa Hastahanesi röntgen dairesi şefliğine nakledildi ve binbaşılığa terfi ettirildi. 1919 Mayısında sıhhî sebeplerden dolayı emekliye ayrıldı. Ardından Edirne’ye döndü, bu defa da Edirne’nin Yunanlılar tarafından işgaliyle karşılaştı (Ekim 1920). Kitapları, topladığı tarihî evrak, hat koleksiyonu ve resimleri yağmalanınca İstanbul’a kaçmaya mecbur oldu. Millî Mücadele sırasında Trakya Paşaili Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti’nde görev aldı. Kurtuluş Savaşı’ndan sonra tekrar Edirne’ye döndü. Hekimlik görevi yanında çeşitli okullarda sağlık ve resim öğretmenliği yaptı. 10 Mayıs 1933’te Edirne’de vefat etti ve Hacılar Ezanı Kabristanı’na defnedildi.
Rifat Osman, 1904 yılından itibaren “fâtihler yuvası” dediği ve büyük bir aşkla bağlı olduğu Edirne için çalışmış, şehri sulu boya-kara kalem resimlerinde, plan ve krokilerinde, mimari projelerinde, eserleri ve mektuplarında yaşatmıştır. Onun Muallim Cevdet, Osman Nuri Ergin ve A. Süheyl Ünver ile uyum içerisinde çalıştığı görülmektedir. Rifat Osman’ın bu kişilerle ortak yanı, bir mezar taşından en küçük arşiv belgesine kadar Türklüğün izini taşıyan her eserin araştırılması, tanıtılması ve korunması konusundaki hassasiyetidir. Edirne Sarayı üzerinde çalışırken bazı tarihî mekânların mimari planlarını yapan Rifat Osman’ın önemli bir yönü de mimarlığı ve mühendisliğidir. İttihat ve Terakkî Kulübü için inşa edilen ve halen Halk Eğitim Merkezi olarak kullanılan binanın hem mimarlığını hem inşaat mühendisliğini yapmış, bu binanın iç mekân süslemeleri de onun elinden çıkmıştır. Sivil mimari örnekleri içerisinde daha çok Türk ev tipleri üzerinde çalışmış, bu evlerin iç ve dış donanımıyla Türk ruhunu en iyi şekilde yansıttığını söylemiştir. Rifat Osman’ın tarihçiliğine destek veren dikkate değer tarafı ressamlığıdır. Onun fırçasından veya kaleminden çıkmış Edirne resimleri Edirne tarihi için vazgeçilmez birer kaynaktır. Ayrıca çektiği fotoğraflardan oluşan albümleri de Edirne için büyük önem taşır. Süheyl Ünver’e yazdığı on yıllık zaman dilimine yayılan mektupları Edirne şehrinin bir kütüğü niteliğindedir. Aynı zamanda Edirne Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’nin kurucusu olan Rifat Osman müzeye birçok mezar taşının naklini gerçekleştirmiş, Selimiye Kütüphanesi’nde çalışarak yazma eserleri gün ışığına çıkarmıştır. Ölümünden sonra İsmail Hakkı Uzunçarşılı ve Süheyl Ünver’in aracılığı ile Edirne tarihi ve Edirne Sarayı’na dair not defterleri ve tabloları Türk Tarih Kurumu tarafından satın alınmıştır.
Eserleri. 1. Edirne Rehnümâsı (Edirne 1336; nşr. Ratip Kazancıgil, Edirne 1994). 2. Edirne Sarayı. Süheyl Ünver tarafından tamamlanarak yayıma hazırlanmıştır (Ankara 1957). 3. Edirne Evleri. Yine Süheyl Ünver tarafından neşre hazırlanan bu esere (İstanbul [1976]) Ünver’in Edirne evleri ve konakları hakkındaki çalışması da eklenmiştir (s. 3-36). 4. Edirne Şehir Tarihi Kronolojisi. Rifat Osman’ın müsveddelerinden hareketle tâdil ve ikmal edilen bu eser Ratip Kazancıgil imzasıyla yayımlanmıştır (Edirne 1995). Millî Mecmua, Hayat Mecmuası ve İstanbul Şehremâneti Mecmuası’nda Edirne tarihiyle ilgili makaleleri neşredilen Rifat Osman’ın Türk Tarih Kurumu tarafından satın alınan terekesinde yayıma hazır bazı eserleri bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Rifat Osman, Edirne Sarayı (nşr. A. Süheyl Ünver), Ankara 1957, s. IX-X, XI-XIV; a.mlf., Dr. Rıfat Osman’a Göre Edirne Evleri ve Konakları (nşr. A. Süheyl Ünver), İstanbul 1983, s. 3-36; a.mlf., Edirne Rehnüması (nşr. Ratip Kazancıgil), Edirne 1994, neşredenin girişi, s. 5-9; A. Süheyl Ünver, Edirne Sarayı, 1339, Süleymaniye Ktp., Defter, nr. 3; a.mlf., Dr. Rıfat Osmanname, Süleymaniye Ktp., Defter, nr. 792; a.mlf., “Edirne Medeniyetimiz ve Tezyinî Misâlleri”, Edirne: Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara 1965, s. 243-251; a.mlf., “Bir Tıp Âlimi Doktor Rıfat Osman Bey Öldü”, Vakit, İstanbul 1 Haziran 1933; a.mlf., “Dr. Rıfat Osman’a Göre Bizde Radyolojinin Başlangıcı”, Tedavi Kliniği Laboratuarı, VII/28, İstanbul 1937, s. 189-196; a.mlf., “Dr. Rıfat Osman’a Göre Edirne’de
İki Buçuk Asır Önce Çiçek Aşısı”, GDAAD, I (1972), s. 253; a.mlf., “The Yalıs (Waterside Residences) and Boats of Edirne”, Svenska Forskningsinstitutet i Istanbul Meddelanden, IV, Stockholm 1979, s. 99-101; Osman Nuri Ergin, Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul 1937, s. 22, 91, 280, 360; a.mlf., “Dr. Rifat Osman Bey”, İstanbul Belediye Mecmuası, sy. 71-72, İstanbul 1930, s. 416-417; Cevdet Çulpan, Tosyavîzâde Dr. Rıfat Osman: 1874-1933, Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1959; Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya’da Millî Mücadele, Ankara 1987, I, 275, 346-347; Ratip Kazancıgil, Edirne Sarayı ve Yerleşim Planı, Edirne 1994, s. 10, 12 vd.; Ahmed Güner Sayar, A. Süheyl Ünver (Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri) 1898-1986, İstanbul 1994, s. 155-160; Semavi Eyice, “Edirne (Mimari)”, DİA, X, 432, 434.
Ahmet Güner Sayar