RÂŞİDÎLER
(آل راشد)
XI-XIII. yüzyıllarda Hadramut’ta hüküm süren müslüman bir hânedan.
Benî Kahtân’a mensup olduğundan Kahtânîler (Devletü Benî Kahtân) olarak da bilinen Râşidî hânedanı V. (XI.) yüzyılda Kahtân b. Avm b. Ahmed b. Avm tarafından Terîm’de kuruldu ve bazı aralıklarla yaklaşık üç asır boyunca hâkimiyetini sürdürdü. Râşidîler, bu dönemde Hadramut bölgesinde hüküm süren diğer küçük hânedanlar gibi zaman zaman genişleme siyaseti takip ederek Terîm dışındaki şehirleri ele geçirdi, bazan da rakipleri karşısında geri çekilmek zorunda kaldı. Hadramut’ta İbâzî hâkimiyetinin zayıflamasının ardından kurulan hânedanın ilk yılları hakkında yeterli bilgi yoktur. 440’tan (1048) sonra öldüğü kaydedilen Kahtân b. Avm’ın yerine oğlu Ahmed geçti. Benî Nehd ile devamlı mücadele halinde olan Ahmed yenilgiye uğrayıp 467’de (1075) Terîm’i terketmek zorunda kaldı ve ertesi yıl Demmûn’da vefat etti. Hânedanın başına geçen Fehd b. Ahmed 480’de (1087) Hadramut bölgesinde hâkimiyet kuran İbn Mencûh ez-Zafârî’ye tâbi oldu ve 528’de (1134) öldü. Onun ardından oğulları Şec‘ane (ö. 531/1137), Avvâm (ö. 539/1144) ve Fâris (ö. 547/1152) hükümdarlık yaptı. Fâris’ten sonra yeğeni Râşid b. Şec‘ane iktidarı ele geçirdi. Terîm’de pek çok imar faaliyetinde bulunan Râşid, uzun süren iktidarı döneminde Hadramut’taki kabilelerle ve bölge dışından yapılan hücumlarla uğraşmak zorunda kaldı. 575’te (1179) Hadramut’a saldıran Eyyûbîler’den Turan Şah’ın nâibi Osman ez-Zencîlî’ye (ez-Zencârî) karşı Şibâm hâkimiyle ittifak yaparak direnen Râşid yenilerek esir alındı, oğlu Şec‘ane ve diğer hânedan mensupları ile birlikte Aden’e götürüldü. Böylece Terîm dahil Hadramut’un büyük kısmı Eyyûbîler’in hâkimiyetine girdi (576/1180). Ertesi yıl serbest bırakılan hânedan mensupları, Râşid’in hayatta olmasına rağmen oğlu Şec‘ane (II. Şec‘ane) liderliğinde Terîm’de tekrar hâkimiyet tesis ettiler. Bu dönemde de Eyyûbîler Terîm’e pek çok sefer düzenledi. Nihayet şehir, 590 (1194) yılında el-Melikü’l-Azîz Zahîrüddin Tuğtegin el-Eyyûbî tarafından barış yoluyla ele geçirildi. Eyyûbî hâkimiyetini tanıyan Şec‘ane b. Râşid 593’te (1197) bir köle tarafından düzenlenen suikast sonucu öldürüldü. Yerine ilmi ve dindarlığı meşhur olan, “Âdil” lakabıyla tanınan kardeşi Abdullah b. Râşid geçti.
Daha önceki Râşidî sultanlarının aksine Terîm’le yetinmeyip bütün Hadramut’u kendi yönetiminde birleştirmek isteyen Abdullah, Şibâm’a hücum ederek şehri ele geçirdi, ardından Bûr’u hâkimiyeti altına aldı (594/1198). Onun çevredeki şehir ve kabilelere yaptığı saldırılar Benî Hârise, Benî Nehd, Benî Muâviye ve Âl-i Yûsuf gibi kabilelerin kendisine düşman olmasına yol açtı. Abdullah, 599’da (1203) Şihr’i muhasara ettiği sırada Nehd kabilesi Hadramut’un büyük bir kısmını ele geçirdi. Terîm bir süre için Abdullah’ın elinden çıktıysa da daha sonra geri alındı. 601 (1205) yılında Terîm surlarını inşa ettiren ve kalesini yenileyen Abdullah sultanlığı fiilen oğlu Fehd b. Abdullah’a terkederek Terîm dışında inzivaya çekildi (603/1207). Fehd’in gayretleri sonucu Benî Hâris b. Kâ‘b, Benî Nehd ve Benî Harâm 606’da (1209) tekrar Râşidîler’e tâbi oldu.
Eyyûbîler’e bağlı bir Hâricî olan Ömer b. Mehdî el-Yemenî, 616 (1219) yılında Âl-i İkbâl’in (Âl-i Fâris) hâkimiyetindeki Şihr’e saldırarak burayı ele geçirdikten sonra Râşidîler üzerine yürüdü. Abdullah b. Râşid direnmeye çalışırken öldürüldü. Şihr’in ardından Şibâm ve Terîm’i de ele geçiren Ömer b. Mehdî, Fehd b. Abdullah’ın oğullarını hapsederek Râşidîler yönetimine son verdi. Terîm, Ömer b. Mehdî’nin 621’de (1224) öldürülmesinin ardından Âl-i Yemânî adlı bir mahallî hânedanın yönetimine geçti. Fehd b. Abdullah’ın neslinden Fehd, daha sonra Resûlîler’in de yardımıyla hânedanı Terîm’de tekrar ihya etmeye çalıştıysa da başarılı olamadı.
İtikadda Eş‘arî amelde Şâfiî olan Râşidîler, Hadramut’ta İbâzîliğin etkisini azaltmak için çaba sarfettiler. Bunda Terîm’de yetişen Sünnî âlimlerin büyük payı olmuştur. Bu dönemde Terîm, Hadramut’un önemli ilim merkezi haline gelmiştir. Yahyâ b. Sâlim b. Ebû Ekder, Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Alevî, Şeyh Sâlim b. Fazl b. Abdülkerîm, Sâlim b. Basrî b. Abdullah, Muhammed b. Ahmed b. Yahyâ b. Ebü’l-Hub ve Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Cedîd el-Hüseynî, Terîm’de yetişen âlim ve edipler arasında sayılabilir. Râşidîler’in ekonomisi diğer hânedanlar gibi tarıma bağlı idi. Râşidîler devri siyasî istikrarsızlıklar ve kabileler arasındaki mücadeleler yüzünden kıtlık ve yoksullukla geçmiş, özellikle son dönemlerde konulan aşırı vergilere halk karşı çıkmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, Ġāyetü’l-emânî fî aħbâri’l-ķuŧri’l-Yemânî (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1388/1968, s. 351, 405-406; Muhammed b. Ahmed b. Ömer eş-Şâtırî, Edvârü’t-târîħi’l-Ĥađramî, Cidde, ts. (Mektebetü’l-irşâd), I, 164-210; Muhammed b. Ali b. Avad, Cevâhiru târîħi’l-Aĥķāf (nşr. Hasan Câd Hasan), Mekke 1382/ 1962, II, 60-61, 80-81, 90-91, 104-121; Saîd Avad Bâ Vezîr, MeǾâlimü târîħi’l-Cezîreti’l-ǾArabiyye, Aden 1385/1966, s. 274-275; Sâlih el-Hâmid, Târîħu Ĥađramevt, Cidde 1388/1968, II, 405-416; İbrâhim Ahmed el-Makhafî, MuǾcemü’l-büldân ve’l-ķabâǿili’l-Yemeniyye, San‘a 1422/2002, I, 228-231, 663-665; G. R. Smith, “Ĥađramawt”, EI² Suppl. (İng.), s. 338.
Cengiz Tomar