PRETZL, Otto
(1893-1941)
Kur’an tarihi ve kıraat ilmine dair araştırmalarıyla tanınan Alman şarkiyatçısı.
20 Nisan 1893’te Bavyera eyaletinin Ingolstadt şehrinde doğdu. Öğrenimini burada tamamladı ve Münih Üniversitesi’nden mezun oldu. Lisans üstü çalışmalarını Kitâb-ı Mukaddes üzerine yaptı. Schüler Hommel’den Yahudilik ve Hıristiyanlık tarihiyle ilgili bilgiler yanında Akkadca, Habeşçe, İbrânîce, Süryânîce; Wilhelm Spiegelberg’den Mısır Arapça’sı ve Kıptîce; Karl Süssheim’den Farsça ve Türkçe öğrendi. Septuagintaprobleme im Buch der Richter adlı doktora çalışmasını (Rome 1926) Münih Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde tamamladı. 1928’de aynı fakültede, Ahd-i Atîk’in bir heyet tarafından yapılan Yunanca çevirisi hakkında Die griechischen Handschriftengruppen im Buche Josue adıyla (Rome 1929) doçentlik tezi hazırladı (Spitaler, XCVI [1942], s. 168). Hocası Gotthelf Bergsträsser tarafından Bavyera eyaleti hükümeti desteğiyle başlatılan Kur’an’ın tenkitli neşrini yapma programı dahilinde 1928’de Türkiye’ye gitti ve yazmalar üzerinde çalıştı. Ortadoğu ve Afrika’da pek çok Arap ülkesine seyahatler yaptı, buralarda Kur’an tarihi, kıraat vb. konulara dair yazma eserler, mikrofilmler ve fotoğraflar elde etti. Şam’daki el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’de Münih’teki Kur’an arşivi projesinin önemini anlattı. Bu kurumun dergisinde yayımlanan mektubundaki ifadelerinden onun bu çalışmalardaki asıl maksadını gizlediği anlaşılmaktadır (Pretzl, XIII/11-12 [1933], s. 490-491).
Pretzl, 1933 yılında Münih Üniversitesi’ne Sâmî dilleri ve şarkiyat hocası olarak tayin edildi. 1935’te Bergsträsser’in yerine kürsü başkanı oldu. Aynı zamanda Bavyera Bilimler Akademisi üyesi seçildi. Ardından Kur’an tarihi ve kıraat üzerindeki çalışmalarını daha da yoğunlaştırdı. Hocasının ölümünden (1933) sonra onun tarafından başlatılmış olan eserlerin neşri çalışmalarını üstlendi. Özellikle hocasının başlatıp Arthur Jeffery’nin destek verdiği Kur’an arşivi oluşturma işinde önemli mesafe katetti. Pretzl’in kütüphanelerde yazma eser tesbiti için gittiği Paris’te 1933 yılında yaptığı bir konuşmaya göre o tarihte arşivde 42.000 nüsha kitap vb. malzeme bulunuyordu (Ahmed Abdülkādir, s. 294). II. Dünya Savaşı çıkınca 1939 yılı sonunda orduya katıldı. 28 Ekim 1941’de içinde bulunduğu uçağın Sivastopol’da düşmesi üzerine öldü. Münih şehrinin bombalanması sırasında kurduğu arşiv isabet aldı ve tamamen yandı (Jeffery, Materials for the History, s. 4; The Qur’an as Scripture, s. 103). Otto Pretzl’in diğer bir ilgi alanı kelâm ve mezhepler tarihi olup İslâm atomculuğu ve Allah’ın sıfatları üzerinde durmuştur (aş.bk.).
Eserleri. A) Telifleri. 1. Geschichte des Qorans. Theodor Nöldeke’nin Latince doktora tezinin 1860 yılında basılan Almanca adaptasyonu üç ayrı yazar tarafından genişletilerek yayımlanmıştır. Bu çalışmayı ilk defa Nöldeke’nin öğrencisi Friedrich Schwally başlatarak I ve II. ciltleri yeniden neşre hazırlamıştır. II. cilt henüz basılmadan Schwally ölünce (Şubat 1919) Die Geschichte des Qorantexts başlıklı III. cildin ilk iki bölümünü Gotthelf Bergsträsser yayımlamış (1926, 1929), onun da 1933’te ölmesi üzerine eserin tamamlanması işi Otto Pretzl’e kalmış, o da son bölümü neşrederek planlanan seriyi tamamlamıştır (Leipzig 1938). Eseri Muammer Sencer Kur’an Tarihi adıyla kısmen Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1970). 2. Die Frühislamische Attributenlehre. İlk kelâmcılara göre Allah’ın sıfatları konusuna dairdir (München 1940, dosya nr. 4). 3. “Die Früh-islamische Atomenlehre” (Isl., XIX [1931], s. 117-130). İslâm’ın ilk asırlarında müslümanlardaki atom düşüncesiyle ilgilidir. 4. Die Fortführung des Apparatus criticus zum Koran (München 1934). Bergsträsser tarafından kaleme alınan Plan eines Apparatus criticus zum Koran adlı (München 1930), Kur’an’ın tenkitli neşri için nasıl bir yol izleneceği hususundaki çalışmaya yazılan tekmiledir. 5. “Muhammed als geschichtliche Persönlichkeit” (Historische Zeitschrift, CLXI [1940], s. 457-476). Eserde tarihî bir şahsiyet olarak Hz. Peygamber konu edilmiştir (Spitaler, XCVI [1942], s. 170).
B) Neşirleri. 1. Ebû Amr ed-Dânî, et-Teysîr fi’l-ķırâǿâti’s-sebǾ (İstanbul 1930). 2. a.mlf., el-MuķniǾ fî resmi meśâĥifi’l-emśâr maǾa Kitâbi’n-Naķŧ (İstanbul 1932). 3. Ahl al-ebaha: Die Streitschrift des Ġazālī gegen die Ibāhija (Muenchen 1933). Gazzâlî’nin Farsça risâlesinin tahkikli metni ve Almanca çevirisidir. 4. İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye fî ŧabaķāti’l-ķurrâ. Kitabın neşri Gotthelf Bergsträsser tarafından başlatılmışsa da onun ölümü üzerine eserin II. ciltten itibaren tashihini
ve neşrini Otto Pretzl yapmış (I-II, Kahire 1932-1935), ayrıca kitap için ayrıntılı bir fihrist hazırlamıştır. 5. Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Feżâǿilü’l-Ķurǿân ve âdâbüh (Ernest Eisen ile birlikte; bk. DİA, X, 245).
Pretzl bunların dışında bazı çalışmalar yapmışsa da tamamlayamamıştır. Bunlar arasında Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’nın MeǾâni’l-Ķurǿân’ı başta gelmektedir (Pretzl, XIII/11-12 [1933], s. 491). Ayrıca İslâm kavimleri tarihiyle ilgili bir eser hazırlamaya başlamıştır. Müellifin Studia Islamica’nın çeşitli sayılarında İslâm’ın ilk dönemine ait bazı eserlere ve müelliflere dair makaleleri vardır (Necîb el-Akīkī, II, 463; Spitaler, XCVI [1942], s. 169-170). İbn Seb’în’e nisbet edilen el-Ecvibetü’s-Śıķılliyye’yi Otto Pretzl Almanca’ya çevirmiş, ancak henüz neşretmemişti. M. Şerefeddin (Yaltkaya) bu eseri tek nüshasından tercüme ederken İstanbul’da bulunan Pretzl ile karşılaşmış, Pretzl tercümeyi yayımlamaktan vazgeçip bu işi ona bırakmış (Sicilya Cevapları, tercüme edenin girişi, s. 1-2) ve eser Sicilya Cevapları adıyla yayımlanmıştır (İstanbul 1934). Mîşâl Cuhâ, İbn Hâleveyh’in Muħtaśar fî şevâžži’l-Ķurǿân min Kitâbi’l-Bedîǿ adlı eserini (Kahire 1934) Pretzl’in neşrettiğini söylüyorsa da (ed-Dirâsâtü’l-ǾArabiyye, s. 203) bu doğru değildir. Kitabın edisyon kritiği hocası Gotthelf Bergsträsser tarafından yapılmış, hocasının ölümünden sonra yayımlanan eserin basım aşamaları muhtemelen Pretzl tarafından gerçekleştirilmiş ve karışıklık buradan doğmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
Otto Pretzl, “Ǿİnâyetü’l-müsteşriķīn bi’l-Ķurǿâni’l-Kerîm ve Ǿulûmih”, MMİADm., XIII/11-12 (1933), s. 489-491; a.mlf. - Gotthelf Bergsträsser, Geschichte des Qorāns: Die Geschichte des Qorāntexts, Leipzig 1938, Otto Pretzl’in girişi, s. VII-IX; İbn Seb’în, Sicilya Cevapları (trc. M. Şerefeddin [Yaltkaya]), İstanbul 1934, tercüme edenin girişi, s. 1-2; A. Jeffery, Materials for the History of the Text of the Qur’an, Leiden 1937, s. X, 4; a.mlf., The Qur’an as Scripture, New York 1952, s. 103; a.mlf., “Progress in the Study of the Qur’an Text”, MW, XXIV (1934), s. 4-16; A. Scharff, “Otto Pretzl”, Schlußheft des Sitzungsberichte des Bayer, München 1941, s. 38-39; J. W. Fück, Die Arabischen Studien in Europa, Leipzig 1955, s. 315; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, II, 462-463; Mîşâl Cühâ, ed-Dirâsâtü’l-ǾArabiyye ve’l-İslâmiyye fî Ûrûbbâ, Beyrut 1982, s. 202-203; Abdurrahman Bedevî, MevsûǾatü’l-müsteşriķīn, Beyrut 1984, s. 53-54; Ahmed Abdülkādir, “Dr. Muĥammed Ĥamîdullah: Paris ki Çend Yâdeyn”, Daktır Muĥammed Ĥamîdullah (haz. Muhammed Râşid Şeyh), Faysalâbâd 2003, s. 294-295; Yahyâ Murâd, MuǾcemü esmâǿi’l-müsteşriķīn, Beyrut 1425/ 2004, s. 163-164; Mehmet Emin Maşalı, Kur’ân’ın Metin Yapısı, Ankara 2004, s. 130-135; A. Spitaler, “Otto Pretzl”, ZDMG, XCVI (1942), s. 161-170; Zülfikar Tüccar, “Ebû Ubeyd, Kāsım b. Sellâm”, DİA, X, 245; Muhammed Serdânî, “Pretzl, Otto”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1379/2000, V, 519-520.
Abdülhamit Birışık