PESANTREN
Endonezya’da geleneksel din eğitimi kurumu.
Cava dilinde “öğrenci yeri” anlamına gelen pesantren kelimesi, kiai denilen ve öğrencilerle aynı kampüs içerisinde yaşayan hocaların klasik din bilimlerini okuttuğu özel eğitim kurumuna verilen addır. Tarihi İslâm öncesi döneme kadar gitmekte ve eskiden şehirlerin uzağında ıssız ormanlık ve dağlık bölgelerde Hindu-Budist inançlarının ve mistik felsefenin öğretildiği eğitim merkezlerinden XV. yüzyılın sonlarına doğru İslâmiyet’in benimsenmesiyle birlikte bugünkü şekline dönüştüğü kabul edilmektedir. Cava’daki Demak Sultanlığı’nın sözlü geleneklerine göre ise pesantrenler ilk defa, XV. yüzyılın ikinci yarısında Cava adasının İslâmlaşmasında önemli rol oynayan velîler tarafından kurulmuştur. Pesantrenler zamanla kırsal kesimlere köklü biçimde yerleşerek çevrenin mânevî, kültürel ve sosyoekonomik hayatına yön vermişler, sömürge döneminde de yabancı güçlere karşı bir muhalefet merkezi oluşturmuşlardır.
XV. yüzyıldan beri varlıklarını sürdüren pesantrenlerde verilen eğitimin kalitesi yönetici hocanın (kiai) kişiliğine ve ilmî seviyesine sıkı sıkıya bağlıdır. Hocalar halk arasında dinî bilgisi derin ve gizemli güce sahip karizmatik liderler olarak tanınır. Eğitim ve öğretimin yanı sıra çevredeki müslüman halkın örf ve âdetlerinde, mübarek gün ve gecelerde, dinî toplantı ve merasimlerin icrasında önemli rol oynayan hocalar gönüllü görev yapar, geçimlerini de pesantren çevresinde yer alan kendilerine ait pirinç tarlalarıyla bağ ve bahçelerde çalışarak temin ederler. Bu arada öğrenciler de eğitimin yanı sıra bu arazilerde çalışır, ayrıca aileleri kendilerine destek sağlar. Kampüsteki cami ve yurtlar bu işler için kurulmuş vakıf fonlarıyla inşa edilir.
Eğitim ve öğretim, hocanın yönetimi altında üstat denilen yardımcılar ve ileri seviyedeki öğrencilerle birlikte yapılır. Öğrencilerin büyük bir kısmı yatılıdır; bunların dışında çevredeki yerleşim merkezlerinden gelen öğrenciler de bulunmaktadır. Bazı pesantrenler tarikatla bağlantılı olup tarikata yalnız ileri seviyedeki öğrenciler ve eğiticiler girebilir. Geleneksel pesantrenlerde belirli bir sınıf sistemi, müfredat programı, başarı durumunu ölçen sınav sistemi ve diploma verme gibi modern eğitimin öngördüğü usuller yoktur. Buralarda öğrencilerin mânevî ve ahlâkî durumunu yükseltmeyi ön planda tutan ve daha çok ezberciliğe dayanan bir eğitim sistemi hâkimdir. Geleneksel pesantrenler eğitim seviyeleri bakımından dört kısma ayrılır. Küçük çaptakiler sadece gündüzlü öğrencilere Kur’an ve temel dinî bilgiler öğretir. Orta seviyedekiler yatılıdır ve belirli konulara dair bazı kitapları okurlar. Bir üst seviyedekilerde daha muhtevalı öğretim yapılırken seçilmiş dallarda derinleşen yüksek seviyedekilerde ihtisas eğitimi verilir. Çocuklar eğitim ve öğretimin yanı sıra nöbet tutma, arazide çalışma, yemek yapma ve temizlik gibi günlük işlerde de beceri kazanırlar. Geleneksel tipteki bir pesantren kampüsü içerisinde hocanın ve yardımcılarının evleri, bir mescid, derslikler, toplu faaliyetler ve spor için ayrılmış geniş bir meydan, öğrenci yurtları ve
çevresinde öğrenciler tarafından ekilip biçilen araziler yer alır. Yakın dönemlerde açılan modern pesantrenlerde ise büyük bir cami, kütüphane, kitap satış yeri, misafirhane, oyun alanları ve diğer sosyal tesisler bulunur. Bazı pesantrenler kurucularının ölümüyle birlikte işlerliğini kaybederken bazıları mirasçıları vasıtasıyla birkaç nesil devam ettirilir.
XIX. yüzyılın sonlarına doğru sömürge hükümeti tarafından modern eğitim sistemine dayanan Batı tipi okullar açılıncaya kadar Endonezyalılar’ın yegâne eğitim kurumu pesantrenlerdi. 1831 yılında Hollandalılar’ın yaptığı bir araştırmaya göre sadece Cava adasında irili ufaklı 1853 pesantren ve 16.556 öğrenci bulunuyordu. Önceleri yalnız din eğitimi veren pesantrenler, 1930’lu yıllardan itibaren yenilikçi cemiyetlerin Batı tipinde özel okullar kurmasıyla birlikte onların programlarından esinlenerek müfredatlarını geliştirmeye başladılar. 1960’lı ve 1970’li yıllara gelindiğinde ise kendilerini tamamen yenilemek zorunda kaldılar. Bunda, ilköğretimin zorunlu hale getirilmesi sonucu Din İşleri Bakanlığı’nın çoğunluğu köylerde olmak üzere binlerce yeni ilkokulla medrese açmasının etkisi büyüktür. Pesantrenlerde devletin açtığı bu okullar örnek alınarak din derslerinin oranı % 30’a kadar düşürüldü ve genel eğitimin öngördüğü dersler müfredata eklendi. Modern pesantrenlerde eğitim dili olarak kültür derslerinde Endonezya dili ve Arapça, din derslerinde Arapça ve İngilizce, fen derslerinde yalnız İngilizce kullanılmaktadır. Öğrencilerin de sadece Arapça ve İngilizce konuşmaları zorunludur. Böylece bazı modern pesantrenler özel kolejlere benzer bir duruma gelmiştir. Bu arada birçok pesantren tamamen meslekî eğitime yönelerek bilgisayar, şoförlük, otomobil tamirciliği gibi kurslar düzenleyip kırsal kesimlerin kalkınmasına katkı sağlamıştır (ayrıca bk. DİA, XI, 199-200). Geleneksel pesantren öğrencilerinin büyük çoğunluğu eskiden erkek olmakla birlikte yakın dönemlerde kızlar için de müstakil pesantrenler kurulmuş ve kız öğrencilerin sayısında önemli artışlar kaydedilmiştir. Bazı pesantrenlerde ise kız ve erkek öğrenciler aynı sınıflarda eğitilmektedir.
Pesantrenler, bir yandan geleneksel eğitimin bazı özelliklerini muhafaza ederek klasik yapılarını korumaya çalışırken bir yandan da modern eğitim sistemine göre yeni okullar ve kurslar açmak suretiyle varlıklarını sürdürmektedir. Ancak iyi eğitim almış öğretim kadrolarının yetersizliği ve hocaların bazı geleneksel uygulama ve düşünce tarzlarından vazgeçememeleri sebebiyle bunlar, hıristiyanların ve yenilikçi müslüman grupların kurduğu özel okullarla devlet okulları seviyesinde bir eğitim kalitesine sahip olamamıştır. Din İşleri Bakanlığı’nın verilerine göre 2000-2001 öğretim yılında ülke genelinde pesantren sayısı 11.313, öğrenci sayısı 2.737.805, Endonezya’daki yedi-on sekiz yaş arası toplam öğrenci sayısı ise 56.336.325’tir. Bu durum pesantrenlerde okuyanların oranının % 5 civarında olduğunu göstermektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
D. Noer, The Modernist Muslim Movement in Indonesia: 1900-1942, Oxford 1973, s. 14-17; Profil Pesantren (ed. S. Prasodjo v.dğr.), Jakarta 1974; K. A. Steenbrink, Pesantren, Madrasah, Sekolah: Recente Ontwikkelingen in Indonesisch Islamonderricht, Meppel 1974; H. Mahmud Yunus, Sejarah Pendidikan Islam di Indonesia, Jakarta 1979; Z. Dhofier, Tradisi Pesantren: Studi Tentang Pandangan Hidup Kyai, Jakarta 1982; B. J. Boland, The Struggle of Islam in Modern Indonesia, The Hague 1982, s. 114-117; The Crescent in the East: Islam in Asia Major (ed. R. Israeli), London 1982, s. 150-151, 171-173, 183-186; S. Prasodjo, “The Kyai, the Pesantren and the Village: A Preliminary Sketch”, Readings on Islam in Southeast Asia (ed. A. Ibrahim v.dğr.), Singapore 1985, s. 240-246; Pesantren dan Pembaharuan (ed. M. D. Rahardjo), Jakarta 1983; M. Ziemek, Pesantren dalam Perubahan Social, Jakarta 1986; T. Abdullah, “Pesantren in Historical Perspective”, Islam and Society in Southeast Asia (ed. T. Abdullah - S. Siddique), Singapore 1986, s. 80-107; The Impact of Pesantren in Education and Community Development in Indonesia (ed. M. Oepen - W. Karcher), Jakarta 1988; Islamic Civilization in the Malay World (ed. Mohd. Taib Osman), Kuala Lumpur-Istanbul 1997, s. 156-167; L. W. C. van den Berg, “Het Mohammedaansche godsdienstonderwijs op Java en Madoera en de daarbij gebruikte Arabische boeken”, Tijdschrift voor Indische Taal-, Land, en Volkenkunde, XXXI, Batavia 1886, s. 519-555; L. Castles, “Notes on the Islamic School at Gontor”, Indonesia, sy. 1, Ithaca 1966, s. 30-45; M. van Bruinessen, “Kitab Kuning: Books in Arabic Script used in the Pesantren Milieu”, Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde, CXLVI/2-3, Leiden 1990, s. 226-269; R. L. Winzeler, “Traditional Islamic Schools in Kelantan”, Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society, XLVIII/1, Singapore 1975, s. 91-103; İsmail Hakkı Göksoy, “Endonezya’da Din Eğitimi Kurumları ve Tarihi Gelişimleri”, Dini Araştırmalar, V/15, Ankara 2003, s. 37-63; a.mlf., “Endonezya”, DİA, XI, 199-200; “Pesantren”, Encyclopaedie van Nederlandsch Indië, ‘s-Gravenhage 1917-39, III, 388-389; R. A. Kern, “Pasantren”, İA, IX, 512-514; F. M. Denny, “Pesantren”, EI² (İng.), VIII, 296-299; H. M. Federspiel, “Pesantren”, The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World (ed. J. L. Esposito), Oxford 1995, III, 324-326; “Pesantren”, Ensiklopedi Islam, Jakarta 1999, IV, 99-110.
İsmail Hakkı Göksoy